Dostoyevskini başa düşmək
Nüfuzlu ədəbiyyat jurnalı "Paris Review"nun yazarı Lauri Şekin "Dostoyevskiyə e…
Dəfələrlə tənqid olunmasına, fərqli ədəbiyyat nümunələrinin tərcümə edilib oxuculara (elə yazıçılara da) tanıdılmasına baxmayaraq, ədəbiyyatımızda aqrar təfəkkürün səltənəti hələ də davam edir. Hələ də bəzi oxucular və yazıçılar ədəbi dəyər ölçülərini həmin təfəkkürün divarları arasında saxlayırlar.
Kənd həyatından, əyalət mövzularından yazmaq qəbahət deyil və dünya ədəbiyyatında da bunun çox gözəl nümunələri var. Məsələn, Folkner. Ömrünün çox hissəsini əyalətdə yaşayıb və yazdıqları da, demək olar ki, yalnız bu əyaləti əhatə edib. Və ya Nobel mükafatçısı Knut Hamsunun bəzi əsərləri. Nə bilim, Tomas Man, Şoloxov, Bunin. Nümunələr çoxdur. Amma bu insanlar ciddi mütaliə, təhsil və bunların nəticəsində yaranan bədii təfəkkür və dünya görüşü sayəsində əyalət söhbətlərinə bəşərilik və estetika qata biliblər. Kimsə Hessenin dağ döşündəki bir kənd haqqında təsvirlərini oxuyarkən burnuna peyin iyi gəlmir və ya düşük-düşük mübaliğələrlə, bənzətmələrlə rastlaşmır. Məsələ təbiət və məkanla da bağlı deyil. Bizim öz klassiklərimiz – Çəmənzəmənli, Haqverdiyev nümunəsi var. Əsərləri əyalət obrazları, əyalət hadisələri, təbiət təsvirləri, kənd həyatının təhkiyəsi ilə doludur. Amma hamısı gözəldir. Dolğun məzmunları var. Yorulmursan, iyrənmirsən. Hərdən mənə elə gəlir ki, ilham pərisi ədaləti qorumaq naminə bizim tərəflərə də baş çəkib. Gəlib bizim dağların, çəmənliklərin üzərində bir az fırlanıb. Bir-iki babat adam tapıb çiyninə qonub, ürəyini-beynini doldurub. Sonra həvəslənib bir az da fırlanmaq istəyəndə, çəmənlikdən üzü yuxarı burnuna vuran peyin və kabab iyini duyunca ürəkləri bulanıb, geri qayıdıb. Uçub gediblər, nə bilim, Alp dağlarının ətəklərinə...
İndi iyirmi birinci əsrdir. Hər şey elə sürətlə baş verir ki, mövzuların aktuallığını artıq aylar, illər deyil, saatlar müəyyən edir. Belə bir dövrdə və bu qədər tənqiddən sonra yenə də qoyun-quzudan, kənddən, əyalət söhbətlərdən yazmaq həvəskarları dolaşmaqdadır ortalıqda. Həm də istedadsızcasına. Düzdür, vəziyyət əvvəlki illərə, hətta bir neçə il öncəyə nisbətdə xeyli fərqlidir. Artıq kiçik də olsa, elə bir oxucu kütləsi əmələ gəlib ki, yazıçını əsəri ilə birlikdə divara dirəyib hülqumundan yapışırlar. Artıq onları düşük söhbətlərlə qane eləmək, başlarını aldatmaq mümkün deyil. Bu oxucular dünya ədəbiyyatından, musiqisindən, rəssamlığından məlumatlıdırlar, başqa ölkələr-şəhərlər görüblər, dünyadan xəbərləri var. Tənqidləri də nə sifarişə, nə pula, nə də kiminsə xatirinə görədir. Necə hiss edirlər, elə də deyirlər. Yaxınlarda on səkkiz yaşlı bir gəncin bloqundakı ədəbiyyat yazılarına rast gəldim təsadüfən. Dünya ədəbiyyatının ən gözəl əsərləri haqqında öz fikirlərini yazıb, həm də maraqlı. Bunların qabağına çıxıb tərəkəmə həyatının həsrətindən necə yazasan? Vəziyyəti anlayan ağıllı adamlar var, yavaş-yavaş çəkilirlər ortalıqdan. Amma anlamayıb dirəşənlər də var.
Ədəbiyyatımızdakı aqrarlığın kütləviləşməsinin kökü sovet dövrünə dirənir. Sovetdən əvvəlki dövrdə - 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəli – ədəbiyyat əsasən sosial, siyasi, dini mövzuları əhatə edirdi. O dövrün ədəbi nümayəndələri yüksək səviyyədə başlamışdılar. Əsərlərdə əyalət elementləri olsa da, bu, tənqidlərə fon vermək üçün idi. Sonra sovet “sosrealizmi” gəldi. Təbii ki, bunların içərisində istedadla yazılmış əsərlər var. Amma əksəriyyəti sifarişlə, istedadsız insanlar tərəfindən, ideologiya və qonorar xatirinə yazılmış kolxoz ədəbiyyatıdır. Kərpic boyda kitablar yazırdılar, yaxşı qonorar alırdılar, sonra da kəndlərə, rayonlara gedəndə camaat qoyundan-quzudan kəsirdi bunların qarşısında, yeyib-içib kef edirdilər. Onlara “qağa” deyə müraciət edib, nəsə xahiş eləyəndə dəhşətli həzz alırdılar. Sonra da qayıdıb yenə o qoyundan, pəyədən, kolxozdan yazırdılar, həm də daha ürəklə.
Altmışıncılar keçid nəsli kimi nəsə edə bilərdilər. Əslində, buna cəhd də etdilər. Guya yeni şəhər ədəbiyyatı filan. Amma alınmadı. Düşüncə qapalı, ruh bayağı, yaradıcılıq zəif, ataların dəstəyi. Nəticədə, əcaib bir şey alındı. Əndrəbadi cümlələr, ədəbiyyatdan uzaq bir “ədəbiyyat”.
Bir sözlə, hər nəsil özünəməxsus bir yara vurub, çıxıb getdi. Bəziləri isə hələ getməyib. Amma getməlidirlər, başqa yolları yoxdur. Bir az geci-tezi var. Cəmiyyət öz sözünü deməsə də, zaman və təbiət qanunları öz sözünü deyir, həm də bağırda-bağırda. Hərçənd, yuxarıda dediyim kimi, cəmiyyət də öz sözünü deməyə başlayıb.
İndi də bədii təfəkkürü kasıb, dünya ədəbiyyatından xəbərsiz, oxuduqlarını da tərsinə anlayan, hər məsələyə qoyun prizmasından baxan yazıçılar hələ sovet dövrünün kənd ədəbiyyatının təsiri altındadırlar. Altmışıncıların qupquru, saxta nəsri onları öz təsirləri altına ala bilmədi. Onlar da lap geriyə qayıtdılar. Üstəgəl, yeni dövrün təhsilsizliyi, cəhalət, kasıblıq, müharibənin gətirdiyi fəlakətlər. Bu yazıçılar da guya öz aləmlərində əyalət insanlarının dərdini, kədərini, problemlərini ədəbiyyata gətirirlər. Amma oxuyanda görürsən ki, yenə də hər cümlənin altında aqrarlıq, qoyun-quzu həsrəti yatır. Görüntüdə isə süni dialoqlar, bədiilikdən yoxsun, intellektin əlaməti belə görünməyən mətn, insanı zərrə qədər də duyğulandırmayan kədər...
Yazının bu yerində bayaqdan tez-tez istinad etdiyim qoyunlardan üzr istəmək niyyətindəyəm. Əslində, qoyunla bağlı elə bir problemim yoxdur. Əksinə, xoşum gəlir qoyundan. Əzabkeş, fağır bir görkəmi var. Sanki o da bütün günahkar heyvanların əvəzinə cəza çəkir təkbaşına. Müqəddəs heyvandır. İnsanın çirkin də, cahil də olsa, öz bacısını, qardaşını, qohumlarını sevdiyi kimi sevirəm qoyunları. Nəsə genetik doğmalıq var. Hər dəfə kabab tikəsini götürəndə yazığın məlul baxışları gəlir durur gözümün qarşısında. Amma nə qədər əziz olsa da, hər kəsin öz yeri var, elə qoyunların da. Biz imkan verməməliyik ki, qoyunlar ədəbiyyatımızın istiqamətini müəyyən etsinlər. Təbii ki, kiməsə nədənsə yazmağı qadağan etmək olmaz. Yazmaq, özünü ifadə etmək hər kəsin təbii haqqıdır. Sadəcə, belə yazılara ciddi oxucular dərhal reaksiya verməlidirlər. Tanışlığa, xətir-hörmətə filana baxmadan. Eybi yoxdur, yazılar zəif olsun, qurğu, intellektuallıq az olsun, heç olmasın, amma yetər ki, əsərdə mal təzəyinin nostalgiyası duyulmasın. Ehtiyatlı olmasaq, peyinpərəstlərin yenidən yayılma ehtimalı yüksələ bilər. Çünki kütlənin əksəriyyəti bu tip ədəbiyyatdan zövq almaq qabiliyyətindədir. Alan razı, satan razı. Cəhalət içində olan bir kütləyə güzgü kimi onun özünü göstərən, gerçəkçi, maarifləndirici yazılar xoş gəlmir. Onlara belə qoyundan-quzudan danışan əsərlər lazımdır. Ən yaxşı halda, “dərin fəlsəfi” cümlələrdən xoşallanırlar. Hikmətli sözlər filan. Heyvani aforizmlər. “Quş dimdiyindən tanınar”, “yatan öküzün başına duran öküz ...” Nəysə, mövzudan yayınmadan bir-iki cümlə də deyib yekunlaşdıraq.
Bədii təfəkkürün aqrar işğalı nəticəsində sevgi, kədər, cinsəllik kimi insani duyğuların təsviri də bayağılaşdı. Heç nəyin estetikası qalmadı. Problem ondadır ki, peyinpərəstlik mövzu olmaqdan çıxıb üsluba, yazı texnikasına çevrildi, yazıçının və oxucunun ədəbiyyata qarşı mövqeyinin əsas elementi oldu. Bu cür peyinpərəst təfəkkür, yazıçı nədən yazırsa yazsın, özünü dərhal göstərir. Hətta artıq kənddən, əyalətdən, qoyun-quzudan deyil, tamam fərqli mövzulardan yazsa belə, intellektuallıq naminə qədim yunan tanrılarından beş-altısının, dünya yazıçılarından üç-dördünün adını yerli-yersiz çəksə belə, xeyri yoxdur, hər cümlədən aqrar təfəkkür boylanır.
İndi gərəkdir ki, təzə-təzə formalaşmaqda olan ən yeni ədəbiyyatımız hər şeyə yeni gözlə baxsın. Sanballı oxucuların sayı artsın. Onda peyinpərəstlər özləri məcbur olub ilim-ilim itəcəklər.
Rəşad Səfər
Kultura.az
