"7 hekayə" - Cəbr və həndəsəyə giriş
Ya da Bernard Luis kimi oxunaqlı, təsvirləri bol olan tarix&ccedi…
Corc Plimptonun müsahibəsi - “Paris Review” ədəbi jurnalının 21-ci sayı üçün.
Heminquey: Yarışlara gedirsinizmi?
Reportyor: Bəli, hərdən.
Heminquey: O zaman “Yarış Formu”nu oxuyun. Orada bədii ədəbiyyat sənətinin əsl nümunəsini görə bilərsiniz.
Madrid kafesində söhbət, May 1954.
Ernest Heminquey əsərlərini San Fransisko de Pauladan uzaqda, Havana yaxınlığında yerləşən evinin yataq otağında yazırdı. Evin cənub-qərbində dörd köşəli çardaqda onun üçün hazırlanan xüsusi iş otağı olsa da, o əsasən yataq otağında işləməyə üstünlük verirdi. Çardaqdakı otağa isə yanlız “qəhrəmanları” onu vadar etdiyi zaman çıxırdı.
Evin bütün divarları bəyaz rəflərlə örtülmüş, hər yeri kitablar basmış, köhnə qəzetlər üst-üstə yığılmış, hətta jurnallar və rezin bağlarla dəstələnmiş məktubların üstünü belə kitablar örtmüşdür.
Ümumiyyətlə, Heminquey otağındakı xatirələr barədə danışmamağa üstünlük verirdi. Çünki sahibi olduğu dəyərlərin sözlərlə ifadə olunduğu zaman adiləşdiyini düşünürdü. Yazmaqla bağlı da eyni düşüncələrə sahib idi. Müsahibə zamanı yazmaq sənətinin incəliyinə getməklə onu dəyərdən salmamaq lazım gəldiyini dəfələrlə vurğulayaraq deyirdi ki, “Yazılanların əllə tutula bilə bir yanı vardır və onun haqqında nə qədər danışsanız da heç bir şey olmaz. Lakin digər yanı çox tez qırılandır. Onunla bağlı nə qədər çox danışsanız, bir o qədər onu kökündən dağıtmış olarsınız və nəticədə əlinizdə heç bir şey qalmaz”.
Belə ki, möhtəşəm hekayətçi, son dərəcə güclü yumor hissinə sahib və ona maraqlı olan sahələr üzrə dərin biliyə malik Heminqueyə yazmaq sənəti ilə bağlı danışmaq çox çətin gəlirdi. Səbəb onun bu barədə yetəri qədər məlumatlı olmamasında deyil, sadəcə o, bu haqda danışmamaq lazım gəldiyinə qəlbən inanırdı. Belə ki, bu barədə verilən suallar onu o qədər “qorxurdurdu” ki, o fikrini aydın ifadə etməkdə belə çətinlik çəkirdi. Bu müsahibədə verdiyi bəzi cavablardakı əsəbi ton da, onun yazı sənətinə çox şəxsi yanaşmasının və əsərlərinin yayımlanmadan əvvəl heç bir şahidə ehtiyacı olmamasına ürəkdən inanmasının bir göstəricisidir.
- Bu saatlarda yazmaqdan zövq alırsınızmı?
- Olduqca.
- Bizə bu proses barədə ətraflı məlumat verə bilərsinizmi? Nə zaman çalışırsınız? Hər hansı bir ciddi iş qrafikiniz varmı?
- Kitab və həkayələrimi əsasən səhərlər dan yeri söküləndə yazıram. Bu vaxtlar heç kim sizi narahat etmir. Hava da sərin yaxud soyuq olur və yazdıqca isinməyə başlayırsan. Yazdığını oxuyursan və yazıda növbəti nəyin gələcəyini anladığın an dayanıb həmin yerdən davam edirsən. Yazmaq həvəsinin olduğu, yazıda növbəti nəyin baş verəciyini bildiyin yerə qədər yazıb, ertəsi gün yenidən eyni həvəslə yaza bilmək üçün dayanırsan. Deyək ki, yazmağa səhər altıda başlayıb günortaya qədər çalışıb, bəzən daha tez yekunlaşdıra bilərsən. Yazını dayandırdıqda özünü boşalmış, eyni zamanda doymuş kimi hiss edirsən. Eynilə çox sevdiyin biriylə sevişdikdə yaşadığın hisslər kimi. Yazına davam etdiyin növbəti günə qədər səni heç nə incidə bilməz, sənin üçün nə isə baş verə və ya anlam kəsb edə bilməz. Ən çətin olanı isə növbəti günün gəlməsini gözləməkdir.
- Yazı makinasından uzaqlaşdığınızda üzərində işlədiyiniz hər hansısa bir yazını fikrinizdən tamamilə çıxara bilirsinizmi?
- Əlbəttə. Amma bunu etmək bir qədər nizam-intizam tələb edir. Bu nizam-intizamsa zamanla əldə olunur. Yəni bu belə də olmalıdır.
- Yazını bir gün əvvəl dayandığınız yerə qədər oxuduğunuz zaman üzərində hər hansı düzəlişlər edirsinizmi? Yoxsa bunu yazını tamam yekunlaşdırdıqdan sonra edirsiniz?
- Mən hər gün yazıya başlamazdan əvvəl bir gün öncə yazdıqlarımı oxuyub, müəyyən düzəlişlər edirəm. Yazı tam yekunlaşdıqdan sonra, təbii olaraq onu başdan-axıra qədər bir də oxuyuram. Yazını makinaya başqası köçürdüyü zaman isə çap şəklində səliqəli formada olan yazıya asanlıqla düzəlişlər etmək üçün başqa bir şans əldə etmiş oluram. Korrektura isə dəyişiklikləri etmək üçün son şans hesab olunur. Əslində, bir yazar ona bu qədər müxtəlif şansların verildiyi üçün minnətdar olmalıdır.
- Bəs əsərlərinizə çoxmu düzəlişlər edirsiniz?
- Bu əsərdən asılı bir şeydir. Məsələn, “Əlvida Silah” romanının yekunundan razı qalmaq üçün son səhifəsini 39 dəfə yenidən yazmışam.
- Hansısa texniki problem olub, ya necə? Yəni sizi çətinliyə salan nə idi?
- Sözləri doğru şəkildə, yerli-yerində istifadə etmək.
- Yazını təkrar-təkrar oxuyanda ilham alırsınızmı?
- Təkrar oxuma sizi yazını davam etməyə məcbur edir, eyni zamanda davam etmək üçün ən münasib yerdə olub-olmadığınızı görməyə kömək edir. Ümumiyyətlə, hər zaman nədənsə ilham almaq olar.
- Bəs heç həvəsinizin olmadığı vaxtlar olubmu?
- Əlbəttə olub. Əgər yazıda növbəti nəyin gələcəyini görə bilirsinizsə, o zaman rahatlıqla davam edə bilərsiniz. Çətini başlayana kimidir. Yazanda ilham öz-özlüyündən gələcəkdir.
- Yazılarınızı yazmaq üçün xüsusi üstünlük verdiyiniz yerlər varmı? Əksər kitablarınızı orada yazdığınızı nəzərə alsaq, yəqin ki, Ambos Mundos oteli onlardan biridir. Ümumiyyətlə, olduğunuz mühitin yazıya azacıq da olsa təsiri olurmu?
- Bəli, Havanada yerləşən Ambos Mundos oteli işləmək üçün çox gözəl bir məkan idi. Amma mən hər yerdə yaxşı işləyə bilmişəm. Yəni demək istədiyim odur ki, müxtəlif şəraitlərdə işləməyi bacarmışam . Telefon zəngləri və ziyarətçilər isə işləməyə mane olan əsas amillərdir.
- Yaxşı yaza bilmək üçün emosional sabitlik lazımdırmı? Bir dəfə mənə ancaq aşiq olduğunuz zaman yaxşı yazdığınızı söyləmişdiniz. Bu barədə daha ətraflı danışa bilərsinizmi?
- Suala bir bax. Yenə də bu sualı verməyə cəhd etdiyiniz üçün sizi təbrik edirəm. İnsanlar sizi tək buraxıb, narahat etmədikləri müddətcə hər zaman yaza bilərsiniz. Ya da bu barədə yetəri qədər qəddar olsanız, yaza bilərsiniz. Amma təbii ki, ən yaxşı yazılar aşiq olduğunuz zaman yazılır. Əgər sizin üçün bir fərqi yoxdursa, bu mözvu barədə daha çox danışmaq istəmirəm.
- Bəs maliyyə təminatı necə? Onun yaxşı yazıya mənfi təsiri ola bilərmi?
- Əgər pul ələ erkən yaşda düşürsə və siz işinizi sevdiyiniz qədər həyatı da sevirsinizsə, o zaman bu pulun sizi şirnikdirməməsi üçün ciddi iradə göstərməli olacaqsınız. Yazmaq sizin əsas aludəçiliyinizə çevrildikdən sonra ölümdən başqa heç nə sizi dayandıra bilməz. Bu halda maliyyə təminatı sadəcə rahatsızlığı azaltmağa yardımçı olacaqdır. Çünki narahatlıq yazmaq qabilliyyətini məhv edir. Sağlam olmayan səhhət şüuraltınıza hücum edib fikirlərinizi darmadağın edən bir narahatlıq yaradır.
- Yazıçı olmaq qərarını verdiyiniz o anı xatırlayırsınızmı?
- Xeyr. Çünki mən hər zaman yazıçı olmaq istəmişəm.
- Yazar olmaq istəyən biri üçün sizcə ən yaxşı intellektual təlim nə ola bilər?
- O insan özünü assın, məncə. Çünki yaxşı bir yazar olmaq mümkün olmayacaq qədər çətindir. Sonra həmin insanın boğazındakı ipi halına acımadan kəsmək lazımdır. Həmin insan ömrünün qalan hissəsini yaxşı yazmaq üçün sərf edib, özünü buna məcbur etməlidir. Ən azından onun başlamaq üçün əlində bir “asılma” hekayəti olacaqdır.
- Bəs akademik karyera arxasınca gedənlər barədə nə düşünürsünüz? Sizcə, müəllimlik vəzifəsin tutan böyük sayda yazıçılar öz ədəbi karyeralarını qurban vermiş hesab olunurlarmı?
- “Qurban vermək” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğunuzdan asılıdır. Burada qurban verilən bir qadındırmı? Yoxsa dövlət müəssisəsində bir vəzifəmi? Və ya bazarlıq etdiyiniz baqqala gec edilən ödənişmi? Həm yazıb, həm də tədris edən yazıçı bunun hər ikisinin öhdəsindən gəlməyi bacarmalıdır. Bir çox bacarıqlı yazıçılar bunun mümkün olduğunu sübut edibər. Mən bilirəm ki, belə bir şeyin öhdəsindən gələ bilməzdim və açığı, bunu bacaranlara da qibtə edirəm. Düşünürəm ki, akademik həyat, yazarın kənar mühitlə əlaqəsini bir qədər azalda bilər ki, bu da dünya haqqında biliklərin artmasını məhdudlaşdırır. Lakin bilik yazarın üzərinə daha çox məsuliyyət qoyub, yazmağı daha da çətin edir. Daima dəyərli olacaq bir şey yazmaq üçün bir neçə saat sərf olunsa da, bu tam iş qrafiki ilə işləməyə bərabər bir şeydir. Yazıçını bir quyuya bənzətmək olar. Quyular kimi yazıçıların da müxtəlif növü vardır. Mühüm olan quyuda təmiz, keyfiyyətli suyun olmasıdır. Bir cəhdlə quyudakı bütün suyu çəkib, sonra onun yenidən dolmasını gözləmək ən yaxşısıdır. Görünür sualdan yayınmağa başlayıram. Əslində sual o qədər maraqlı deyildi.
- Siz bir dəfə “Transatlantic Review” ədəbi jurnalında qeyd etmişdiniz ki, jurnalist kimi yazmağın yeganə səbəbi yaxşı qazanc əldə etməkdir. Və əlavə etmişdiniz ki, sahib olduğunuz dəyərlər barədə yazaraq onları məhv edirsinizsə, deməli, bunun üçün çoxlu pul qazanmaq istəyirsiniz. Sizcə yazmaq özünüməhvin bir növü hesab oluna bilərmi?
- Belə bir şey yazdığımı xatırlamıram. Bu sözlər mənim üçün dırnaq yeməmək və ya hansısa duyğusal sözlər deməyin qarşısını almaq üçün söylənəcək qədər axmaq və zorakı səslənən fikirlərdir. Jurnalistika yaradıcı, ciddi bir yazarın müəyyən məqamdan sonra özünüməhvinə səbəb olsa da, mən heç vaxt yazıçılığı özünüməhvin bir növü olaraq görməmişəm.
- Son illərdə digər yazarlarla bir məclisdə elə də görünmürsünüz. Bunun səbəbi nədədir?
- Bu bir az qarışıq məsələdir. Yazıçılıq sənətinin dərininə endikcə, yazar daha da tənhalaşır. Zaman keçdikcə ən yaxın və köhnə dostlarınız vəfat edirlər. Başqaları isə köçüb gedirlər. Onları çox gec-gec görsəniz də, keçmiş günlərdə birlikdə kafedə oturub söhbət edirmiş kimi məktublaşıb, sıx-sıx əlaqə saxlayırsınız. Bir-birinizlə zarafatlaşıb, ədəbsiz, gülməli məktublar yazmağın özü belə üz-üzə söhbətləşmək qədər gözəldir. Amma yaza bilmək üçün siz daha çox yalnız olmalısınız. İşləmək üçün lazım olan vaxtınızı boşa sərf etdiyiniz zaman özününüzü bağışlanmaz bir günah işlətmiş kimi hiss edərsiniz.
- Yazarkən o ərəfədə oxuduqlarınızdan təsirləndiyinizi düşünürsünüzmü?
- Coysun “Ulises” romanından sonra, xeyr. O da əslində birbaşa təsir deyildi. Lakin həmin günlər hər kəsin qəbul etdiyi sözlərdən istifadənin beləqadağan olunduğu, tək bir kəlmə üçün mübarizə apardığımız zamanlar idi. Əsər öz təsiri ilə hər şeyi dəyişdirdi. Bizim də qarşımızdakı məhdudiyyətləri yıxmamıza səbəb olmuşdu.
- Yazarlardan yazma sənəti ilə bağlı nələrsə öyrənə bildinizmi? Məsələn, siz dünən mənə Coysun heç vaxt yazmaq barədə danışmağa cəsarət etmədiyini demişdiniz.
- Eyni peşədən olan insanlarla birlikdə olduğumuz zaman başqa yazıçıların kitablarını müzakirə edirik. Yazar nə qədər yaxşı yazardısa, o, öz əsəri haqda o qədər də az danışar. Coys çox böyük yazar idi və o sadəcə axmaqlarla necə baş etdiyi barədə danışırdı. Coysun hörmət etdiyi yazarlar onun nə etdiyini ancaq əsərlərini oxumaqla anlaya bilərdilər.
- Müasirlərinizin yazdıqlarınıza təsiri necə, olubdurmu? Qertrud Ştaynı götürək, onun sizə nə kimi təsiri olub? Ezra Paund necə? Və ya Maks Perkins?
- Təəssüf ki, mən bu cür post mortemlərdə o qədər də yaxşı deyiləm. Belə işlərlə məşğul olmaq üçün ədəbi və qeyri-ədəbi koronerlər (müəmmalı ölümlərin istintaqını aparan müstəntiqlər) vardır. Xanım Ştayn əsərlərimə onun təsiri olması ilə bağlı müəyyən həcmli, olduqca yanlış bir yazı yazmışdır. Təbii ki, onun “Günəş də Doğar” romanımdan dialoqların necə yazıldığını öyrənməsindən sonra belə bir şey etməsi çox normal idi. Onun xətrini çox istəyirdim və söhbətləri necə yazmaq lazım olduğunu öyrənməsi mənə görə təqdirəlayiq bir şeydir. Mənim həyatda olan, yaxud vəfat etmiş hər kəsdən nə isə öyrənməyim yeni bir şey deyil. Bunun Qertruda bu qədər təsir edəcəyi heç ağlıma gəlməzdi. Amma o müxtəlif üsullarla gözəl yazılar yazmağı bacar bildi. Mən Qertruddan sözlər arasında mücərrəd əlaqə qurmağı öyrəndim. Ezraya gəlincə, o dərindən bildiyini məsələlərdə çox ağıllı, savadlı bir insan idi. Mənim üçün Erza gözəl bir şair və sadiq bir dost idi. Marks isə mənim üçün çox dəyərli biri idi. Mən heç vaxt onun öldüyünü tam anlamıyla qəbul edə bilmədim. O, məndən əsərlərimdə nəyisə dəyişməyimi istəmirdi. Sadəcə yayımlanması mümkün olmayan sözləri əsərlərimdən çıxarmağımı xahiş edirdi. Mənim üçün o, sadəcə bir redaktor deyil, eyni zamanda ağıllı bir dost və gözəl yoldaş idi.
- Ədəbiyyat dünyasındakı “atalarınız” kimlərdir, yəni ən çox dərs aldığınız insanlar?
- Mark Tveyn, Floybert, Stendal, Bax, Turgenyev, Tolstoy, Dostoyevski, Çexov, Endryu Marvel, Con Don, Mopassan, Kiplinq, Toro, Şekspir, Motzart, Kevedo, Dante, Virgil, Tintoretto, Hironimus Buş, Bruqel, Patinir, Qoya, Giotto, Cezanne, Van Qox, San Juan de la Kruz, Qonqora və başqaları. Açığı, hamısını xatırlayıb adların çəkmək bütün günümü alar. Həm də həyatıma və əsərlərimə təsir edənlərin adlarını xatırlamağa çalışdıqca, sahib olmadığım bir müdrikliyi qoruyurmuşam kimi görünürəm. Əslində bu sıxıcı, klişe bir sual deyil. Çox yaxşı, eyni zamanda cidd bir sualdır. Sadəcə olaraq bu suala cavab vermək üçün vicdanını sınaqdan keçirməlisən. Gördüyünüz kimi mən bir çox rəssamların da adını qeyd etmişəm. Çünki yazmağın sirrini ən azı yazıçılardan öyrəndiyim qədər, rəssamlardan da öyrənmişəm. Bunun necə mümükün olduğunu soruşsanız, bu barədə danışmaq üçün ayrıca bir gün lazım olacaqdır.
- Qısa həkayə anlayışı barədə nə deyərdiniz? Hekayənin üzərində işlədikcə mövzusu, süjeti və ya hər hansı bir qəhrəmanı dəyişirmi?
- Bəzən həkayəni əvvəldən bilirsən. Bəzən isə onu üzərində işlədikcə yaradırsan və sonunun necə olacağını bilmirsən. Hərəkət etdikcə hər şey dəyişir. Hekayəni ərsəyə gətirən də hərəkətlərdir. Bəzən hərəkət nəzərə çarpmayacaq qədər asta olur. Amma hər zaman müəyyən dəyişiklik və hərəkət olmalıdır.
- Əsərlərinizdəki obrazlar barədə heç danışmadıq. Onları real həyatdanmı götürürsünüz?
- Əlbəttə ki, yox. Bəziləri real həyatdan götürülsə də, əksəriyyəti bilik və həyat təcrübənizin məhsulundan yaranır.
- Kitablarınızı oxuduğunuz zaman heç bir dəyişikliyə ehtiyac duymadan onlardan rahatlıqla zövq ala bilirsinizmi?
- Bəzən yazmaqda çətinlinlik çəkdiyim zaman cəsarətlənə bilmək üçün öz kitablarımı oxuyuram. Və oxuduqca yazmağın hər zaman çətin, hətta bəzən mümümkünsüz olduğunu xatırlayıram.
- Bəs obrazlarınıza adları necə verirsiniz?
- Bu məsələdə əlimdən gələnin ən yaxşısını etməyə çalışıram.
- Əsərlərinizin adları onları yazdığınız zamanmı ağlınıza gəlir?
- Xeyr. Hekayə və ya kitabı yazıb tamamladıqdan sonra başlıqlardan ibarət uzun bir siyahı hazırlayıram. Sonra bir-bir bəyənmədiklərimi siyahıdan çıxardıram. Bəzən bütün siayhını bəyənmədiyim anlar da olub.
- Son olaraq başlıca bir sual vermək istərdim: Bir yazar kimi sizcə sənətinizin əsas vəzifəsi nədir? Nə üçün həqiqətin özü deyil, onun təmsilçisi olmağı seçmisiniz?
- Bu sizi niyə təəccübləndirir ki? Baş verənlərdən, mövcud olanlardan, bildiyiniz və bilməyəcəyiniz hər şeydən istifadə edərək nə isə yaradırsınız. Yaratdığınız şey əslində heç nəyi təmsil etmir. Həqiqi və canlı olan hər şeydən daha gerçək olan yeni bir bütündür. O, sizin həyat verdiyiniz bir şeydir. İşinizi kifayət qədər yaxşı yerinə yetirsəniz, bu yaratdığınız şey sizi ölümsüz etməyə belə qadirdir. Yazmağın səbəbi yalnız budur. Ağılınıza gələ biləcək başqa heç nə yazmağın səbəbi ola bilməz. Təbii ki, heç kimin bilmədiyi səbəblər də var.
İngiliscədən çevirdi: Nuranə Bəşirzadə
Kultura.az
