Monten həqiqətləri
Mişel de Monten haqqında deyilir ki, o, Avropaya sərbə…
Digər dahi filosofları da gözardı etməsək, başa düşülməsi bir qədər çətin olan alman filosoflarının bir-birilə rəqabət aparan fikir tarixində Martin Heidegger, heç şübhəsiz qaliblər sırasında yer tutur. Onun “Varlıq və zaman” (1927) şah əsəri istifadə olunmuş saysız hesabsız mürəkkəb alman sözləri və məna təhrifləri ilə bu baxımdan rəqibsiz görünür.
İlk baxışda bu başsındırması çətin üslub insanda qıcıq yaradır, ancaq zamanla dərinliyinə vardıqda anlayırsan ki, dumanla örtülmüş səthin altında Haydegger bizə həyatımızın mənası, zaman anlayışımızın yanlışlıqları və bizi azadlığa aparan yollar barədə sadə həqiqətləri danışır. Biz gərək bütün bunlardan narahat olaq.
Beləliklə, Heidegger göbələk toplamağı, ətraf bağlarda gəzinib tez yatmağı sevən bir kəndli Alman kimi doğulmuş və bir sıra məsələlərdə öz əyalət adamı kimliyini itirməmişdir. O televiziyaya, pop musiqisinə, təyyarəyə və yarımfabrikat qidaya nifrət edirdi. Kasıb katolik ailədə dünyaya gəlməsi “Varlıq və Zaman” əsəri nəşr olunduqdan sonra onun akademik ulduz olmasına maneə olmamışdı, amma 1930-cu illərdə Hitlerə simpatiya duyması onun təəssüf doğuran səhv addımı oldu. O ümid edirdi ki, Nasistlər qayda qanunu və Almaniyanın zədə almış ləyaqətini bərpa edəcək. O, zamanın irqçi əhval ruhiyyəsinə özünü qapdıraraq nasistlər lehinə bir neçə ehtiraslı nitqlər dedi və rektoru olduğu Frayburq universitetinin qapılarını yəhudi alimlərin üzünə qapadı. Kimisi bəlkə də onu həmin dövrün insanın ağlını başından alan eyforiyasına görə bağışlayar, amma o özü bu hərəkətinin bədəlini sonralar ağır ödəyəcəkdi və onilliklər boyu peşmanlıq çəkəcəkdi. O, nasistlər 1945-də məğlub olduqdan sonra Nasistsizləşdirmə Komissiyasının önündə cavab verməli oldu və həmin onilliyin sonunadək ona mühazirə oxumaq qadağan olundu. Maraqlıdır ki, zamanla o əvvəlki karyerasını bərpa edə bildi, amma tənhalıq onu ömrünün sonuna qədər yalnız buraxmadı. O 1976-cı ilə, öz ölümünədək vaxtının əksər hissəsini sivilizasiyadan kənarda meşənin içində özünə məxsus kiçik bir daxmada keçirdi.
.jpg)
Bütün karyerası ərzində o bizim daha müdrik yaşamağımıza yardımçı olmağa çalışdı. O istəyirdi ki, biz həqiqətlər qarşısında cəsarətli olaq və daha zəngin, mənalı və xoşbəxt həyat yaşayaq. Fəlsəfə akademik bir təcrübə deyil, o mənəviyyat peşəsi və ruhun müalicə formasıdır və antik yunanlardan bəri bu həmişə belə olub, o deyirdi. Bu mənada o, müasir insanlığın ruhun bir sıra xəstəliklərindən əziyyət çəkdiyinə inanırdı.
Bir: Biz canlı olduğumuzun fərqinə varmağı unutmuşuq
Biz, bunu nəzəri olaraq bilirik əlbəttə, ancaq bizim mövcud olmağımız özü özlüyündə tam bir möcüzədir və biz bunu gündəlik həyatımızda tam dərk etmirik. Bu möcüzəni Haydegger “Das Sein”, yəni “Varlıq” adlandırırdı. Onun fəlsəfəsinin böyük bir hissəsi görünüşdə səssiz, bizə yad və kimsəsiz kainatda tərs fırlanan planetdə mövcud olan qəribəliyi bizə izah etməyə həsr olunmuşdur.
Bu yəqin ki, həmin anlardan bir neçəsidir, məsələn, gecə gec saatlarda, ya xəstə və bütün günü tənha olduğumuzda, ya bağçada gəzişdiyimizdə bizi əhatə edən hər şeyin əsrarəngiz qəribəlikləri ilə qarşılaşırıq: əşyalar niyə olduğu formada mövcuddur, niyə biz məhz burdayıq, orda deyilik, niyə dünya bu cürdür, niyə o ağac və ya bu ev bu cür mövcuddur. Əşyaların adi vəziyyətinin bir qədər məna dəyişikliyinə uğradığı bu nadir anları yaxalamaq üçün Haydegger Varlığın Möcüzəsi sözlərini böyük hərflərlə yazırdı. Onun bütün fəlsəfəsi isə bizi, abstrakt, ancaq həyati əhəmiyyətli Varlıq konseptini layiqincə qiymətləndirməyə və ona müvafiq qaydada münasibət bildirməyə səsləyir.
Haydeggerə görə, müasir dünyamız bizi Varlığın müdhiş təbiətindən sapdırmağa xidmət edən cəhənnəm maşınıdır. O bizi mütəmadi olaraq praktiki məsələlərə sövq edir, o bizi məlumatlarla yükləyir, o səssizliyi yox edir, o bizi özümüzlə baş-başa buraxmaq istəmir- qismən ona görə ki, Varlıq möcüzəsinin vahimə doğuran miqyasını o özü də anlayır. Bu tələyə düşərək, qorxunun əsiri ola bilərik, necə ki, şüurlu surətdə dərk edirik ki, hər şeyin görünür, bir əsası, bir kökü var, qoy bu lap çox əhəmiyyətli bir şey olsun, bəlkə də bu bir ehtimaldır, amma lap qoy onun hər hansı bir mənası və həqiqi məqsədi olmasın. Biz özümüzdən soruşa bilərik: niyə o işdə yox məhz bu işdə işləyirəm, niyə məhz bu şəxslə münasibətim var, digəri ilə yoxdur, bu qədər asan ölə biləcəyim halda niyə hələ də yaşıyıram… Gündəlik həyatın əsas hissəsi bu əcaib, qanqaraldıcı, ancaq həyati əhəmiyyətli suallarla qarşılaşmağımız üzərinə dizayn olunub.
Biz həqiqətən də nə ilə üz-üzə gəlməkdən qaçırıq – hətta Alman dilində danışmayan insanlar belə Haydeggerin Varlığın əks tərəfində özünə möhkəm yer edinmiş tale yüklü – ‘das Nichts’ (Yoxluq) ifadəsinin ahəngdar dərinliyinə cavab tapa bilərdilər. Yoxluq hər yerdədir, o bizi izləyir, o bizi nəhayətində öz ağuşuna alacaq, ancaq Haydegger öz inancında israr edir: – birisi Yoxluğu və Varlığın qısa təbiətini həyatına daxil edərsə, yalnız o halda həyatını dolğun yaşamış olar. Necə ki, misal üçün zərif axşam işığı isti yay gününün sonunda Alp dağlarının ətəyində öz yerini zülmətə buraxır.
.jpg)
İki: Biz unuduruq ki, bütün yaradılış bir-birinə bağlıdır
Biz dünyayaya öz dar maraqlarımız prizmasından baxırıq. Biz başqa insanlar və təbiətlə vasitə kimi davranırıq son məqsəd kimi yox. Ancaq zamanla biz öz dar orbitimizdən kənara çıxa və ətraf aləmlə bizi bağlayan bağları daha bir kəramətlə nəzərdən keçirə bilərik. Biz Haydeggerin Varlığın Vahidliyi fəlsəfəsini hiss edə bilərik o məna da ki, biz və daşın üzərində və ya ağac qabığında gəzən böcək və başımız üzərindəki bulud bu an mövcuduq və fundamental olaraq vahid Varlığın parçalarıyıq.
Haydegger bu anlara dəyər verir– və istəyir ki, biz bu anlardan kəramətliliyin daha dərin qatlarına enmək üçün bir tramplin kimi istifadə edək, yadlaşmağa və eqoizmə qalib gələk və das Nichts’dən əvvəl bizim olan qısa zamanı daha içdən qiymətləndirək.
Üç: Biz azad olmağı və özümüz üçün yaşamağı unutmuşuq
Bizim çoxumuz əlbətdə ki, tam azad deyilik. Biz Haydeggerin qeyri adi formulunda – həyatımızın lap başlanğıcından etibarən dünyaya tərk edilmişik (thrown): sərt və qəddar münasibətlərlə, arxaik önyarğılarla və bizim özümüz tərəfindən yaradılmamış məişət məcburiyyətləri ilə əhatə olunmuş dar və əlahiddə sosial mühitə atılmışıq.
Filosof onun çoxşaxəli xüsusiyyətini başa düşməklə bu “atılmışlıq” hissinin öhdəsindən gəlməkdə bizə kömək etmək istəyir. Biz öz psixoloji, sosial və peşəkar məhdudluğumuzu (provincialism) xor görməməli və onun üzərindən daha bəşəri perspektivə ucalmalıyıq. Klassik Haydigger təkamül yolu saxtadan uzaqlaşıb gerçəkliyə qovuşmaq kimi (from Inauthenticity to Authenticity) anlaşıla bilər.
Haydiggerə görə biz hələ də çox vaxt bu yolda kədərli bir şəkildə uğursuzluğa düçar oluruq. Biz sadəcə olaraq sosial həyata uyğunlaşdırılmış, alayarımçıq varlıq forması ilə əhatə olunmuşuq. Haydegger deyirdi ki, bu “biz” özümüz deyilik bu “onlar”dır. Biz radioda, televiziyada, böyük şəhərlərdə eşitdiyimiz boşboğazlığı təqib edirik. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Haydegger bütün bunlara vaxt itirməkdən zəhləsi gedirdi.
Yalnız əgər biz öz gələcək labüd ölümümüz üzərində kifayət qədər fokuslaşsaq, biz bu “onlar”dan qurtula biləcəyik. Bu o zaman baş verəcək ki, biz dərk edəcəyik ki, başqa insanlar bizi “Yoxluqdan” (das Nicht) xilas edə bilməyəcək, biz onlar üçün yaşamaqdan əl çəkəcəyik, biz onların bizim haqqımızda nə düşünməyindən narahat olmağa son verəcəyik, həyatımızın və enerjimizin aslan payını bizi sevməyən insanlarda təəssürat yaratmaq üçün həba etməkdən uzaq duracağıq. “Yoxluq” qarşısında qorxu baxmayaraq ki, dolanbac yoldur – bu bizi xilas edə bilər. Varlıq və Ölüm qarşıdurması haqqında bilinclilik isə bizi həyata aparan yoldur. 1961-ci ildə mühazirələrinin birində - Biz gərçəkliyi necə özünə qaytara bilərik? Sualına, Heidigger qısa cavab vermişdir – biz sadəcə olaraq üzüm bağlarında daha çox zaman keçirmək arzusunda olmalıyıq.
Dörd: Biz başqaları ilə obyekt kimi davranırıq
Çox vaxt, mənasız olaraq biz başqalarına Haydeggerin ifadəsi ilə desək bir aparat, işimizə yarayan cihaz (das Zeug) münasibəti bəsləyirik. Biz onlara Varlığın bir parçası olaraq baxmırıq.
Bu cür eqoizmin əlacı böyük sənətdə yatır. İncəsənət bizə kömək edir ki, öz xudpəsənliyimizdən bir az əl çəkək və başqa insanların və əşyaların azad şəkildə mövcudluğunu layiqincə qiymətləndirək.
Haydegger bu ideyasını Van Qoqun bir cüt kəndli çəkməsi rəsm əsəri nümunəsində izah edir. Adi vaxtda biz ayaqqabılara fikir vermirik, onlar bizim üçün sadəcə ehtiyac duyduğumuz alətlərdən biridir.Anacaq onlar bizə kətan üzərində yağlı boyada təqdim edildiyində, biz onların öz naminə, onların fərqinə varmağa borcluyuq.
Eyni şey başqa böyük sənəd əsərlərində təbii və ya insan tərəfindən yaradılmış əşyalar bizə təqdim olunduğunda da baş verə bilər. İncəsənət var olsun, onun sayəsində biz Varlıq üçün bizim özümüzü də aşan yeni bir növ “qayğı” hiss edirik.
Nəticə
Haydiggerin düşüncələrinin və əxlaq anlayışının tamamilə aydın olduğunu söyləsək, mübaliğə etmiş olarıq. Bununla belə, istifadə olunmuş qeyri adi terminologiyaya və dilə rəğmən onun dedikləri müəyyən məqamlarda məftunedici, müdrik və təəccüb doğuracaq dərəcədə faydalıdır. Biz sadəcə olaraq Haydiggerin bu qəribə və cansıxıcı stilinin bizə kömək edə biləcəyini ciddiyə almalıyıq. Biz varlığın ortasına eləcə atılmışıq. Biz qəlbən duyur və başa düşürük ki, biz bu tərkedilmişlik hissini yenməliyik. Biz bu tərkedilmişliyin içində öz seçimlərimizlə öz həyatımızı irəli apara bilərik. Seçimlərimiz bizim azadlığımızı şərtləndirəcək. Biz başqalarının bizim haqqımızda nə düşünməyindən asılı olmayaraq özümüz üçün yaşaya bilərik. Biz bütün bu boşboğazlıqların pəncəsindən özümüzü xilas edib gerçəkliyə qovuşa bilərik.
Mənbə: Philosophers Mail
Tərcümə: Nurlan Babayev
Kultura.az
