İzvestiya: 1960-cı illərdə bizdə belə bir ifadə yaranmışdı: “Rusiyada şair şairlikdən artıqdı”. Bəziləri bu sözə bugünəcən etibar eləyir. Elə siz də həmişə hesab etmisiniz ki, yazıçı ictimai həyatla həmişə sıx təmasda olmalıdır. Hətta 1990-cı ildə Peru prezidentliyinə namizədliyinizi də irəli sürdünüz. Siz ədibin siyasi debatlarda iştrakını bu gün də vacib hesab eləyirsiniz?
Mario Vargas Llosa: (gülür) Hər halda, mən peşəkar siyasətçi yox, hər şeydən öncə yazıçıyam. Amma hesab eləyirəm ki, ictimai diskussiyalara qatılmaq yazıçının mənəvi borcudu, xüsusən də hər şeyin istənilən kimi olmadığı ölkələrdə. Belə ölkələr isə (qımışır) dünyada çoxdur.
Elə bilirəm yazıçılar siyasi və ictimai həyatda iştrak etməklə, öz fikirlərini bildirməklə, tənqidə gələn nəsnələri tənqid etməklə müəyyən mənada özünə bəraət qazanmış olur. İkincisi, əgər siz siyasətin dilinə diqqət yetirsəz görəcəksiz ki, çeynənmiş sözlər yığnağından ibarətdir. Bu dilin təzə-tərliyini və orijinallığını saxlamaq vacib məsələdir. Bu məsələdə yazıçılar köməyə gələ bilirlər. Amma təkrar eləyirəm, mən siyasətçi deyiləm.
Mənim Perunun siyasi həyatında iştrakım müstəsnalıq təşkil edirdi. Bu, demokratiyanın əzab çəkdiyi dövrlər idi. Və bu da məni siyasətə gətirdi – demokratiyaya dayaq olmaq üçün. Bununla yanaşı mən özümü yazıçı hesab eləyirəm:
İ: Onda sualı belə qoyacam: siyasətə qatılan yazıçı necə olur?
Llosa: Yazıçının özündən asılıdı. Bəziləri ədəbi yaradıcılıqla siyasi həyatdakı iştrakını çox uğurla tənzimləyir, bəziləri də çalışır ki, publika qarşısında nadir hallarda görünsün. Onlar da hörmətə layiqdilər. Amma mənə elə gəlir ki, əksər hallarda, hətta əgər sən siyasətə nifrət edirsənsə belə, hansısa fərqli mənalarda bu sahədə özünü yoxlamalısan.
Məsələn, ideya verməlisən, sülh, müharibə, insan haqları, korrupsiya kimi vacib mövzularla bağlı ictimai debatlarda, ölkənin mədəni həyatında iştrak etməlisən. Yazıçıların öz münasibətlərini bildirməli olduqları xeyli məsələ var. Hesab eləmirəm ki, onlar kitabxanalarda gizlənib, tarixi özləri yaratdıqları bəhanəsiylə hər şeydən yayınmalıdırlar.
Doğrudur, siyasi və ictimai həyata mütəmadi kontaminasiya ədəbiyyat və ümumiyyətlə, sənət adamı üçün müəyyən qədər riskli məsələdi. Ədəbiyyatdan təbliğat vasitəsi kimi istifadə oluna bilər ki. Bu da çox təhlükəlidi.
Amma digər tərəfdən mənə elə gəlir gerçəklikdə baş verənlərdən tamamilə izolə olunmuş ədəbiyyat da boz, səthi ədəbiyyatdı. Böyük ədəbiyyatlar həmişə cəmiyyətdə olanlardan, onun əsas problemlərindən, insanların gözləntilərindən şəhadət verir. Bu mənada, mənə elə gəlir ki, ədəbiyyat, ümumiyyətlə, incəsənət yalnız yazıçının təxəyyülünə qapılıb qalmadan, ətraf aləmlə sıx təmasda olmalıdı.
İ: Yəni, siz hesab eləyirsiniz ki, ədəbi əsər ətraf aləmdə nəyisə dəyişə bilər?
Llosa: Bəli. Fikrimcə ədəbiyyatın real həyata böyük təsiri var. Problem yalnız bizim bu təsirin miqyasını heç cür ölçə bilməməyimizdədi. Məsələn, biz deyə bilmərik ki, “Hərb və sülh” kimi bir roman insanlarda hansı effekti yaratdı. Bunu görmək, əllə yoxlamaq mümkün deyil. Amma şəxsən özüm qəti əminəm ki, mənim insanlar və dünya haqqında təsəvvürlərimin təkmilləşməsinə səbəb bu kitabı oxumağım olub. Ədəbiyyat səni hər şeyə qarşı daha həssas eləyir - əzabdan xoşbəxtliyə qədər. Bu mənada, əminəm ki, ədəbiyyatın və incəsənətin həyata çox böyük təsir gücü var.
Istənilən totalitar rejimdə həmişə ədəbiyyatı nəzarətdə saxlamağa çalışırlar, onu etibar eləmirlər. Çünki burada hakimiyyətə qarşı tənqidi fikirlər ola bilər. Bu, bir həqiqətdi. Özü də təkcə siyasi yox, daha geniş anlamda. Samballı sənət əsərləri insanları dəyişir və onlar üçün hakimiyyəti təbliğat vasitələriylə idarə etmək çətinləşir. Bu mənada, mədəniyyət və incəsənət azadlığa böyük dəstəkdi. Azadlıq isə istənilən incəsənətin gizli məqsədidir. Doğrudur, ədəbiyyat haqqında daha çox hansısa məşğuliyyət kimi danışılır, belə qəbul olunub, amma ədəbiyyat daha geniş anlam kəsb edir.
İ: Sizin ilk romanınızı “Şəhər və itlər”i ictimaiyyət qarşısında yandırmışdılar. Bu əsərdə söhbət valideynlərin öz yeniyetmə övladlarını hərbi məktəbə vermələrindən bəhs olunurdu. Bu xülyayla ki, bəs orada onlar “əsl kişilik məktəbi” keçəcəklər. Sizin bu əsərinizi o vaxtki Peruya hansı təsiri olduğunu deyə bilərsinizmi?
Llosa: Bu təsirin necə olduğunu mən haradan bilim? Ən azı kitabı yandırdılar, dəqiq olanı budur (gülür). Mənə elə gəlir ki, hər halda kitab öz məqsədinə çatdı. Əksər oxucular demokratik cəmiyyət barədə düşünməyə başladı. Onda mən hələ cavan idim (gülür). Bu əsər 1960-cı illərin əvvəllərində dərc olundu.
İ: Siz özünüzdə hərbi məktəbdə oxumusunuz. Kitabda öz şəxsi təcrübənizə əsaslanmışdınız?
Llosa: Bəli, mən iki il orada oxumuşam və kitab yaşadığlarımı ehtiva edir. Amma bu, avtobioqrafik əsər deyil.
İ: Rusiyada artıq neçə ildi ki, ordunun müqavilə əsasında formalaşmasıyla bağlı qızğın müzakirələr gedir. Sizin buna münasibətiniz necədir?
Llosa: Əlbəttə, bu, xeyli yaxşı olar. Əksər ölkələr indi yavaş-yavaş buna gedir. Axı burda məqsəd, ümumiyyətlə, hərbi kontingenti ixtisar etməkdən ibarətdir. Dünya beynəlxalq sazişlər, hər şey ordunu ixtisar edib, hərbi xərcləri azaldaraq bu vəsaiti təhsilə, səhiyyəyə, mədəniyyətə yönəltməyi nəzərdə tutur. Bilirsiz, bu, bəşəriyyət üçün daha faydalı olardı.
İ: Bəs həyatınızda baş verən hansısa hadisənin sizin ədəbi əsərinizdə inikasını tapdığı nümunə varmı?
Llosa: Bəli. Məsələn, elə bu yaxınlarda rus dilində işıq üzü görən “Axirət gününün müharibəsi” romanım. Uzun illər əvvəl braziliyalı Euklides da Kunyanın kitabı məni heyrətə gətirmişdi. Bu, roman deyil, XIX əsrin sonları Braziliyasından bəhs edən sosioloji, tarixi araşdırmadı. Braziliyanın şimal-qərbində baş qaldıran üsyan barədədi. Bu, sirr dolu bir üsyan idi, çünki dini hərəkat tərəfindən təşkil olunmuşdu. O vaxtlar Braziliyada hökm sürən monarxiya çox əmin-amanlıqla devrilib yerində respublika qurulmuşdu. Həmin regionda isə bu, bir il sonra gerçəkləşdi.
Konseleyro ləqəbli bir ruhani kəndliləri Respublikaya qarşı qaldırmışdı. Onlara izah eləyirdi ki, bəs bu, iblisin əli ilə olan işdir, ilahi qanunlara və həqiqi dinə zidd olan bir şeydi. Kəndlilər və yoxsullar ona inanıb Respublikaya qarşı qiyama qalxdılar. Baxmayaraq ki, Respublikanı quranlar çox maarifpərvər və idealist insanlar idi. Və onlar Braziliyanın bu yoxsul insanlarının niyə onlara qarşı qalxdıqlarını anlaya bilmirdilər.
Və bunu anlaya bilmədiklərindən belə bir nəzəriyyə düzüb qoşdular – intellektuallar nəyisə anlaya bilməyəndə nəzəriyyə düzüb qoşurlar ki, (gülür) bəs həmin qiyamçılar heç də yoxsul adamlar deyillər. Güya onlar mülkədarlardı. Bu qiyamı yatırmaq üçün ora ordu göndərdilər. Kəndlilərin üstünə dörd hərbi hissə göndərilmişdi. Respublikaçılar əliyalın kəndlilərin peşəkar ordunu necə yendiklərini də heç cür anlaya bilmirdilər. Dördüncü yürüşdə həmin kitabın müəllifi Euklides da Kunya da iştrak etmişdi. Və özünə sual etmişdi: biz nə eləyirik? Bunlar axı yoxsul insanlardı. Biz, doğrudan da iblisin ordusuyuq. Və həqiqətdə nələrin baş verdiyini araşdırmağa başlayır. Beləcə, “Sertanlar” adlı kitab ərsəyə gəlir. Bu kitabı oxuyanda mənə elə təsir etdi ki, özüm də bu barədə kitab yazmaq istədim. Və mən bu tarixi oxumağa başladım. Və məhz roman yazmaq qərarına gəldim. Amma tək üsyan deyil, həm də nəzəriyyələrdən gözləri tutularaq öz doğma ölkələrində nələrin baş verdiyini anlaya bilməyən həmin o braziliyalı intellektuallar barədə. “Axirət gününün müharibəsi”ni üç ilə yazdım.
İ: Sizin “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” romanınızın rusiyalı oxucuları bu əsərin müzakirələri zamanı belə qənaətə gəliblər ki, buradakı məhəbbət süjeti çox güman sizin şəxsi təcrübəniz əsasında qurulub. Elədi?
Llosa: (gülür). Yox, hamısı uydurmadı. Roman həmişə şəxsi yaddaşının, həyatda rast gəldiyin insanların qarşılığından doğulur. Hibrid kimi bir şeydi və sənin başına gələn hadisələrdən, yaddaşın özündən daha önəmlisi materialı necə işləməkdi. Mən bu kitaba yalnız 1960-cı il Fransası və 1970-ci illər Almaniyası ilə bağlı xatirələrimi daxil etdim. Çünki o ölkələrdə yaşamışam. Amma personajlar təxəyyülümün məhsuludu.
İ: Siz gününüzün dərdləri ilə bağlı roman yazanda nə istədiyiniz aydın olur. Bəs, “Yaramaz qızın sərgüzəştləri”, “Ögey ananın tərifli sözləri”, “Don Riqobertonun gündəlikləri” kimi kitabları yazanda hansı məsələləri həll edirsiniz?
Llosa: Bu, “mütləq xoşbəxtlik üçün insan öz həyatını necə təşkil etməlidi?” sualı ətrafında araşdırmadı. Don Riqoberto da məhz buna cəhd etmək istəyir. Görürsünüz ki, o, təsviri sənəti, ədəbiyyatı, musiqini sevir. Və o, donya Lukretsiya kimi bir qadınla rastlaşır. O özü üçün şəxsi cənnət yarada bilir. Və sonda onun nə qazandığını yoxlamaq olar.
Cənnət, yoxsa cəhənnəm (gülür). Çünki bu, həmişə gözlənilməzliklərlə nəticələnir. Belə görünə bilər ki, o özünə mükəmməl həyat tərzi yaradıb, amma nəzarət eləyə bilmədiyi nələrsə yenə var. Və bu, hər şeyi dəyişir. Bütün ideya da elə bundadır.
İ: Sizin “Ögey ananın tərifli sözləri” əsərinizdəki inçest motivi Markesin “Yüz il tənhalıqda” romanını yada salır.
Llosa: Bu, Markesdəki kimi magik realizm deyil. Bu bir həqiqətdi ki, Latın Amerikası ədəbiyyatında fantaziya çox vacibdi. Markes, Borxes, Kortasar. Mənim kitablarım isə uydurma aləmdən daha çox real aləmə söykənir. Amma o da ola bilər ki, bəlkə öz mətnlərimlə bağlı məndə yalnış təsəvvür var.
İ: Bir halda ki, söhbət Markesdən düşdü, soruşmaq istərdim: belə qəbul olunub ki, siz onunla Kuba inqilabı ilə bağlı fikirlərinizin üst-üstə düşməməsi səbəbindən 30 il küsülü qalıb (deyilənlərə görə, hətta Meksikada kinopremyera zamanı dalaşmısınız da) sonra, hər halda, barışmısınız. Elədir?
Llosa: Bu barədə sizə heç nə deməyəcəyəm. Əgər gələcəkdə mənim və Markesin bioqrafları olacaqsa qoy onlara başlarını sındırmaq üçün bir şey qalsın. Odur ki, bu məsələyə nə o şərh verir, nə də mən (qəhqəhə çəkir).
İ: Siz Flober haqqında kitab yazmısınız...
Llosa: Hə, “Madam Bovari” haqqında.
İ: Sizi Floberlə nə birləşdirir?
Llosa: Əvvəla, mən onu böyük yazıçı hesab eləyirəm.
O, “Madam Bovari” xüsusi qeyd olunmaqla, qiyamət romanlar yazıb. Amma məsələ heç bunda da deyil. Cavanlığımda o mənə çox böyük köməklik edib. 1951-ci ildə Fransada olanda “Madam Bovari”dən elə təsirlənmişdim ki, Floberin qələmindən çıxan hər şeyi ara vermədən oxumağa girişdim.
Və bu, xüsusən də bu roman üzərində işlədiyi beş il ərzində yazdığı məktublar mənə çox kömək etdi. “Madam Bovari”ni yazmağa başlayanda o, ortabab, təqlidçi yazarlardan biri idi. İlk əsərlərində Flober əsl Flober deyil, mütaliə etdiyi kitabları özününküləşdirən birisidi. Amma onun ölçüyəgəlməz iddiası vardı. O, nəhəng yazıçı olmaq istəyirdi.
Və özü özünün ən sərt tənqidçisinə çevrildi. Flober hər ifadə üzərində işləyərkən onu dəfələrlə yazıb-pozmalı olurdu. O, dahilik iddiasında idi. Və “Madam Bovari” bunun mümkünlüyünün bariz nümayişidi. Nizam-intizam, yazdıqlarına tənqidi münasibət dünya işığına nəhəng əsərlər çıxara bilər.
Dahi gərək anadangəlmə olsun, sonradan bu mərtəbəyə qalxmaq isə çox çətindi. Flober öz istəklərinin və iradəsinin köməyi ilə özündən böyük yazıçı yaratdı.
Onun bu qələbəsi dahi doğulmayanlar üçün böyük örnək ola bilər. Mən də dahi doğulmamışam, amma Floberin nümunəsindən çox şey öyrənmişəm.
İ: Siyasi aləmdə də adı hallanan bir yazıçı kimi iqtisadi böhrandan çıxış yollarını necə görürsünüz?
Llosa: İndi biz tamam başqa – sərhədsiz, qlobal dünyada yaşayırıq. Bu, yeni situasiyanın yaranması deməkdi. Məndə belə bir hissiyat var ki, biz köhnə dünya ilə müqayisədə daha yaxşı yaşayacağıq, hətta 60-70-ci illərlə müqayisədə də. O vaxt atom fəlakəti təhlükəsi var idi. İndi qloballaşma nəticəsində yoxsul ölkələr əvvəlki illərdən xeyli sürətlə inkişaf edə bilərlər. Odur ki, mən bu situasiyaya pessimist yox, daha çox optimistcəsinə baxıram.
İ: Amma bu böhranı kapitalizm böhranı da adlandırırlar.
Llosa: Kapitalizmdə böhran yaranışından bu yana həmişə olub. Amma gəlin ümid edək ki, bu böhran sistemdə olan çatışmazlıqların korrektəsi üçün bizə yardımcı olacaq: məsələn, kapitalizmin əsas problemi olan korrupsiya, maliyyə sistemi üzərində nəzarətin kifayət qədər olmaması. Ümumiyyətlə, kapitalizm heç də pis işləməyən bir sistemdir. XIX əsrdə son ümid yeri kimi yaranan digər alternativ, utopik cəmiyyətləri yada salın. Sosializm, kommunizm.
Onlar işlək deyillər və fəlakətlərlə, totalitar rejimlərlə sonuclanırlar. Əgər biz indiki sistemi açıq eləsək, mətbuat azadlığını təmin etsək, hakimiyyətin ünvanına tənqidi fikirlərə yer, siyasi partiyalara sərbəstlik versək, insan haqlarını qorusaq, bu, müəyyən mənada kapitalizmin qarşısında məhdudiyyətlər qoyaraq onu nizama salacaq. Məncə alternativ quruluş yalnız pisliyə aparacaq. (söhbət yekunlaşandan sonra qəflətən soruşur.) Brodskini necə, indi Rusiyada oxuyurlar?
İ: Bəli, əlbəttə, bu yaxınlarda 70 illik yubileyi qeyd olundu, o vaxtacan kitabları yenidən dərc edildi.
Llosa: Nə yaxşı. Biz axı dost idik. O, çox xarizmatik şəxsiyyət idi. Əsl rus idi: sentimental, xeyirxah, idealist. İnglis ədəbiyyatının dərin bilicisi idi. İnglis və Amerika şairlərinin şeirlərini əzbərdən deyirdi. Biz onunla ABŞ-da, Böyük Britaniyada görüşürdük. Naşirimiz eyni idi. Nə yaxşı ki, onu bu yeni Rusiyada da oxuyurlar.
Tərcümə: Yaşar
Kultura.Az