Lev Tolstoy və ailə - Pavel Basinski
Ailə mövzusu Tolstoyun həm həyatı, həm də yaradıcılığında əhəmiyyətli yer …
Elə bu mətnin içində də fəlsəfənin azlıq üçün olduğu ifadəsi keçir və bu tərcümə üçün də eyni şeyi demək olar və köşə yazısının belə azlıq üçün olduğu ölkəmizdə bunun belə olacağına şübhəm yoxdur. Bu yazı, Şopenhauerin əsərlərinin Ahmet Aydoğan tərəfindən türkcəyə tərcümə olunub mövzuya görə kiçik kitablar halına salınmış “Din üzərinə” kitabından tərcümə edilib. Ümid edirəm bizim dilimizə də bir gün eyni şəkildə tərcümə edilər.
Artur Şopenhauer
Ədəbiyyatdan fərqli olaraq, fəlsəfi mətni tərcümə etmək asandır, çünki sadəcə beyinə xitab edir. Buna görə mənanı verməklə məsuliyyətdən xilas olmaq olur. Ədəbiyyatda isə belə deyil; Milan Kundera ölkəsindən çıxıb Qərbi Avropaya getməsindən sonra bir neçə il tərcümə olunmuş əsərlərinin redaktəsi ilə məşğul olduğunu bildirmişdi.
Din mövzusuna gəlincə isə hər yerindən durandansa, dahinin fikrini bilmək, əlbəttə maraqlıdır. Şopenhauer lehinə və əleyhinə mövqe ilə din mövzusunu açmışdır. Bu dialoqdan sonra din müzakirəsi etmək mənasızlaşır, həm qarşı tərəfin arqumentləri güclüdür, həm də ki, deyilənlərin hamısı burda deyilib. Məsələni sadələşdirmək üçün onu deyim ki, dialoqu edən Demofeles və Filaletes Şopenhaueroin uydurduğu qədim filosoflardır. Ədəbiyyatda da belə fəndlər var. Orxan Pamuk da Qara Kitab əsərində eyni şəkildə İbn Zerhani deyə qədim şərq ədəbiyyatçısı uydurmuşdur.
Bir Dialoq (I hissə)
Demofeles: Aramızda qalsın, əziz dostum, fəlsəfə istedadınızı sərgiləmə tərzinizi bəzən bəyənmədiyimi bilməyinizi istəyirəm. Dini iynələyici düşüncələr, hətta açıq-açıq lağ obyektinə çevirirsiniz. Hər kəs öz dininin müqəddəs olduğunu düşünür və buna görə siz də ona hörmət etməlisiniz.
Filaletes: Nəticənin doğruluğuna şübhə edirəm. Başqalarının beyinsizliyinə görə yalanlara və saxtakarlıqlara niyə hörmət etməliyəm, başa düşmürəm. Hər yerdə həqiqətə hörmət edirəm və buna görə ona qarşı olan heç bir şeyə hörmət etmirəm. İnsanların ağıllarına bu cür zəncir vurduğunuz müddətcə həqiqət əsla parıldamayacaqdır. Mənim bu mövzudaki düsturum, “hüquqçunun istərsə dünya üçün fəlakət olsun yetər ki, ədalət təcəlli etsin” düsturu ilə eynidir: İstərsə dünya üçün fəlakət olsun yetər ki, həqiqət hökmran olsun. Hər işin, hər peşənin izləyəcəyi bənzər bir düstur olmalıdır.
Demofeles: Onda həkimlərin də düsturu “istərsə dünya üçün fəlakət olsun yetər ki, həblər istehsal edilsin” olacaqdır, hər halda da asanlıqla yerinə yetiriləcəkdir.
Filaletes: Allah eləməsin, hər şeyi ehtiyatla ələ almaq lazımdır.
Demofeles: Şübhəsiz. Mən də elə buna görə dini ehtiyatla ələ almanızı və insanların ehtiyaclarını anlayış güclərinə görə qarşılanmasının lazımlığını anlamanızı istəyirəm. Din günlük həyatın iyrənc məşğuliyyətləri, ağır və sıxıcı işlərində itib-batmış kütlələrin kobud ağlına və şikəst anlayışlarına həyatın yüksək mahiyyətini bildirmənin və hiss etdirmənin yeganə yoludur. Çünki bir qayda olaraq adi insan əsas etibarı ilə maddi ehtiyaclarını və istəklərini qarşılayan, yəni bir az əyləndirən və xoş vaxt keçirməyi təmin edən şeylərdən başqa heç nəyə maraq göstərməz. Din qurucuları və filosoflar dünyaya onun bu keyliyini silkələmək və ona var olmanın yüksək amalını göstərmək üçün gəlirlər; filosoflar sərbəstliyinə qovuşmuş azlıq üçün, din qurucuları çoxluq, insanlığın böyük hissəsi üçün. Din kütlənin metafizikasıdır, hər halda onların dini olmalı və deməli ona xaricdən hörmət olunmalıdır; çünki onu gözdən düşürmək dini onların əlindən almaq deməkdir. İnsanlar şübhəsiz bir həyat təfsirinə ehtiyac duyarlar və bu onların qavrayışlarına uyğun olmalıdır. Buna görə bu təfsir hər zaman həqiqətin alleqorik - məcazi bir izahıdır. Onun inanılmaz, qəribə və ilk baxışdan cəfəng forması sizi özününzdən çıxarmasın; çünki insanlara təlim və tərbiyə edilməmiş kobud halları içində dərin həqiqətləri başa salmaq üçün istifadə edilməsi lazım olan keşməkeşli yollar haqqında heç bir fikriniz yoxdur. Fərqli dinlər insanların yalın halı ilə öz başına qavraya bilməyəcəkləri həqiqəti başa düşüb qavradıqları müxtəlif sistemlərdən ibarətdir. Buna görə də, əziz dostum, bu sistemlərə lağ etməyin həm dayaz düşüncə, həm də haqsızlıq olduğunu desəm məndən inciməyin.
Filaletes: Bəs xalqın ehtiyaclarına və anlayış gücünə uyğun gələcək şəkildə kəsilib biçilmiş olandan başqa bir metafizika olmasın demək də bir o qədər dayaz düşüncə və haqsızlıq deyilmi? Niyə insan ağlının ən yüksək məharətləri təsirləri sırf xalq metafizikasını baltalamasın deyə istifadə edilməmiş və inkişat etməmiş, hətta tumurcuq halında ikən kəsilib budanmaq məcburiyyətində olsun? Şəxsən özü dözümsüzlük və insafsızlıq timsalı olan birinin dözüm, təmkin və səbr tövsiyyə etməsi ağ etmək deyil mi? Günahkarlar üçün qurulan məhkəmələri, inkivizasiyaları, din muharibələrini, Xaçlı səfərlərini, Sokrata içirilən zəhəri, Bruno və Vanininin yandırılaraq öldürülmələrini düşünün. Dinin düstur və ehkamları hər beyinə ən erkən yaşlardan elə böyük əzmlə yeridilib ki, o beyin möcüzəvi bir elastikliyə sahib olmadıqca, bir daha ömür boyu bunların təsirindən qurtula bilməməkdədir.
Demofeles: Elə düşünürəm ki, bu, insanların sizinkiləri qəbul etmək yerinə, imtina etməyəcəkləri bir qənaət sahibi olmaqları deməkdir.
Filaletes: Ah, kaş ki, bu qənaət dərin qavrayışa dayansaydı! Onda sübut və dəlillər getirmək olar, döyüş də bərabər şərtlərdə gedərdi. Fəqət dinlər əsaslı qənaətə deyil, ancaq vəhylə inanca xitab edirlər. İnanca yatqınlığın ən güclü olduğu vaxt uşaqlıq vaxtıdır; buna görə insanlar ən çox bu incə vaxtı ələ keçirmək üçün çalışırlar. Əgər erkən uşaqlıq vaxtlarında müəyyən təməl fikirlər və təlimlər xüsusi bir zəhmlə və ciddiyyətlə təkrar-təkrar anlatılarsa və bunlar haqqında ortaya çıxacaq bir şübhə ehtimalı ya tamamiylə etinasızlıqla qarşılanar, ya da şübhənin əbədi fəlakətə götürən ilk addım olduğundan bir az danışılıb üstündən keçilərsə, bunların qoyduğu iz ya da təsir elə dərin olacaqdır ki, bir qayda olaraq, yəni hardasa hər vəziyyətdə, onlardan şübhələnmək şəxsin öz varlığından şübhələnmək qədər mümkünsüz olacaqdır.
1826 tarixli "Asiatic Journal"ın XXI nömrəsində yer alan etibarlı bir raport bütün Hindistanda (sadəcə ingilislərin hakimiyyətində olan bölgənin əhalisi, aprel 1852 tarixli "The Times"a görə, yüz əlli milyondur) neçə illik misyonerlik fəaliyyətinin nəticəsində dinindən dönənlərin sayının üç yüzü keçmədiyini göstərməkdədir; və eyni zamanda xristianlığı qəbul edənlərin həddindən çox əxlaqsızlıqları ilə tanınmış şəxslər olduqları qəbul edilməkdədir. Ona görə dediyim kimi, inanc toxumlarını əkmək üçün ən uyğun vaxt uşaqlıqdır. Yetkin yaşlı dönmələrin qənaət sahibi olduqlarını iddia etmələri şəxsi mənfəətin maskasından başqa bir şey deyil.
Başqa bir tərəfdən əgər kimsə zincirləri qırıb atacaq qədər nadir tapılan bir düşüncə elastikliyinə sahib olsa idi, eynən Bruno və Vanininin başına gələn kimi özü və yazdıqları tonqala atılardı. Amma adi beyinlərin metafizikanın bu ilk hazırlıq mərhələsində necə iflic olduqları başqa bir inanc təlimini tənqid etməyə çalışmaları halında ən vurucu formasında və ən gülünc tərəfi ilə görülə bilər. Belə bir anda bu adam bir qayda olaraq sadəcə onun ehkamlarının öz inancının ehkamları ilə uyuşmadığını diqqətli bir şəkildə göstərməklə məşğul olacaqdır. Beləliklə, o uşaqca düşüncələri ilə, xarici inanc sisteminin saxta mahiyyətini meydana çıxartdığını xəyal edər. Əsla bu ikisindən hansının doğru olduğunu soruşmaq ağlına gəlməz. Mh. Mr. Morrison "Asiatic Journal"ın çinlilərin din və fəlsəfəsini tənqid etməyə çalışdığı 20-ci cildində bunun əyləncəli bir nümünəsini təqdim edir; doğurdan əyləncəlidir.
Demofeles: Demək ki, sizin yüksək nəzər nöqtəsi dediyiniz budur; ancaq mən sizi bundan da yüksək nəzər nöqtəsi olduğuna əmin edə bilərəm. ”Əvvəla yaşa, sonra fəlsəfə elə” ilk baxışda zənn ediləndən daha ətraflı və qapsayıcı bir mənaya sahibdir. Hər şeydən əvvəl şiddətə əl atmaqdan, haqsız və qəddarca, ya da üz qızardan hər hansı bir hərəkəti etməkdən əl çəkdirmək üçün kütlənin kobud və mənfi meyllərinin qarşısı alınmalıdır. Əgər onların həqiqəti tanıyıb qavramasına qədər gözləmək istəsəydik, heç şübhə yox ki, çox gec qalardıq. Doğrusu, olduğunu fərz etsək belə həqiqət onların anlama qabiliyyətlərini qatbaqat aşacaqdır. Hər halda onun alleqorik dilə büründürülmüş şəkildə ifadə edilməsi, bir məsəl, bir mif onların məqsədlərinə xidmət edir. Belə bir alleqorik həqiqət təsəvvürü insanlıq üçün əsla çata bilməyəcəkləri həqiqətin və ümumiyyətlə heç vaxt anlamayacaqları fəlsəfənin uyğun bir iqaməsidir. Demeli, əziz Filaletes, praktik hədəflər hər baxımdan nəzəri hədəflərin önündə gedir.
Filaletes: Dediyiniz şey Lokroili Pytagorasaci Timalosun qədim tövsiyyəsinə çox bənzəyir: Həqiqi olanların bir faydası yoxdursa, biz ruhları aldadıcı sözlərlə cilovlayarıq. Dinin ve onun inanc əsaslarının köməyi olmadan dövlət, ədalət və hüquq yaşadıla bilməz fikri səhvdir. Yüz dəfə də təkrarlansa, yenə səhvdir. Çünki əvvəlkilər, xüsusi ilə Greklər bizə hadisələrə əsaslı vurucu və effektiv əks misal təqdim ediblər. Necə ki, onlar bizim bu gün din dediyimiz şeyin ən kiçik bir hissəsinə belə sahib deyildilər. Müqəddəs mətnləri yox idi, öyrənilib əzbərlənəcək, qəbul edilməsi hər kəsdən istənilən, prinsipləri gənc yaşlarda hafizələrə yeridilən ehkamları yox idi. Rahiblərin vəzifələri məbədlərdə mərasimlərlə, ibadətlərlə, qurbanlarla və başqalarından ibarət idi, bunların da heç biri şəxsin əxlaqi və mənəvi inişafı kimi hər hansı bir şeyi hədəfləmirdi. Məbədlərdə ibadətlər deyilən şəkildə dövlət işi olaraq yerinə yetirilirdi. İbadətlərin yerinə yetirilməsində yer alan məmurlar xaric heç kim hər hansı bir şəkildə hazır olmağa,hətta ona inanmağa məcbur edilmirdi. Qədim dünyanın hamısında hər hansı bir ehkama inanma məcburiyyətinin izinə rastlanmaz. Ancaq açıq-açıq tanrıların mövcudiyyətini rədd edən, ya da onları təhqir edən cəzalandırılırdı; çünki o, belə etməklə bu tanrılara xidmət edən dövləti təhqir etmiş olurdu; bunun xaricində hər kəs onlar haqqında istədiyi kimi düşünməkdə sərbəstdi.
Əgər bir kimsə dua və ya qurbanla şəxsi olaraq bu tanrıların lütfünü görmək istəyirsə, bunu öz payına və zərərinə etməkdə azaddı; əgər etmirsə, heç kimin və hələ-hələ dövlətin ona deyəcəyi nəsə ola bilməzdi. Demək istədiyim, o vaxtkıların dünyasında sözün bizim başa düşdüyümüz mənasında gerçək din deye nəsə yox idi. Bəs yaxşı, buna görə onların dünyasında hüquqsuzluq və qanun tanımazlıqmı hökm sürürdü? Hələ də bizimkinin əsası olan, böyük ölçüdə onların əsəri olan hüquq və rejim deyilmi? Əhalisinin böyük hissəsi kölələrdən ibarət olmasına baxmayaraq mülkiyyət tam olaraq toxunulmaz deyilmiydi? Və bu rejim iki min ildən çox hökmranlıq etmədimi?
Demofeles: Amma din həqiqətin qarşısında deyil ki, şəxsən özü həqiqəti öyrədir. Onun fəaliyyət və təsir sahəsi kiçik bir dərslik deyil, fəqət bir bütün olaraq dünya və insanlıq olduğu üçün din bu qədər böyük və qarışıq dinləyici kütləsinin tələblərini və anlayış güclərini görməzlikdən gələ bilməz. Din həqiqətin çılpaq halı ilə görünməsinə izin verə bilməz; ya da tibbi bir təşbeh istifadə etsək, onu dərman olaraq saf halı ilə məsləhət verə bilməz; amma deyim yerindəysə, bunun üçün həll edici və ya əridici bir maddə, miflərdən faydalanmalıdır. Bu baxımdan həqiqəti özlüyündə qaz halında olan, ancaq başqa cür də buxarlaşacağından ötrü, tibbi istifadə və ayrıca muhafizə və daşıma üçün qərarlı, qatı bir əsasla birləşdirilməsi lazım olan müəyyən kimyəvi maddələrə bənzətmək də mümkündür. Sözgəlimi xlor qazı bu məqsədlər üçün ancaq xlorid formasında istifadə olunur. Ya da daha sadə dillə ifadə etsək, miflər, məsəllər və misallar xaricində başqa bir şəkildə dilə gətirilməyən həqiqət bir qab olmadan daşına bilməyəcək su kimidir; ancaq onu saf və çılpaq halı ilə əldə etməkdə israr edən filosoflar suyun özünə sahib çıxmaq üçün qabı qıran birinə bənzəyirlər. Hərhalda din, misal, məsəl və miflərlə ifadə edilmiş və bu halı ilə bir bütün olaraq insanlıq üçün başa düşülüb həzm edilməsi mümkün hala gətirilmiş həqiqətdir. Çünki insanlar saf və yalın halı ilə həqiqətə əsla dözə bilməzlər, necə ki, saf oksigenlə yaşaya bilmirik, oksigenin dörd qatı nitrogen əlavəsinə ehtiyac duyurıq.
Məcaz və təşbeh dilini bir tərəfə qoysaq deyə bilərik ki, həyatın dərin mənası yüksək hədəfi kütlələrə ancaq simvolik bir dillə göstərilib təqdim edilə bilər, çünki onlar həyatı gerçək mənasıyla qavraya bilməzlər. Digər tərəfdən fəlsəfə kiçik bir azlıq və seçkinlər üçün olmalıdır.
Tərcümə ixtisarladır.
Anadolu tükcəsindən dilimizə sadələşdirən: Aqşin İbişov
Kultura.az
