post-title

Novruz və Pasxa bayramlarının bənzər yönlərinə dair

30.09.2009 tarixindən başlayaraq YUNESKOnun bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına Novruz bayramı daxil edilib. 19.02.2010 BMT 64-cü assambleyasının qərarına əsasən isə 21 mart Beynəlxalq Novruz Günü kimi tanınır.

 

Tarixçilərə görə, Novruz bayramının 5000 ildən çox yaşı var və demək ki, atəşpərəstlik, zərdüştçülük və islamdan çox-çox əskidir və heç bir dinə bağlılığı yoxdur.

Yaz fəslindəki gecə-gündüz bərabərliyinə təsadüf edən Novruz  Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin ən önəmli bayramlarından biridir. Novruzla bağlı məlum olan əsatirlərin, miflərin sayı, demək olar ki, bu bölgələrdə yaşayan müxtəlif millətlərin, xalqların sayına bərabərdir.  Örnəyin, qədim şümerlilərin İstər mifi (Avropalılarda ”Esther”), türklərin Ergenekon əfsanəsi, kürdlərin cəngavər Kavenin hünər dastanı,  farsların Hürmüz və Əhrimənın mübarizəsi, yəhudilərin Misirdən çıxışı (Pesah) və s. Bu fərqli dastanları birləşdirən iki önəmli məqam var. Birincisi - bütün bu hadisələr yazda, gecə və gündüz bir-birlərinə bərabər olan günə təsadüf edir. İkincisi - xalq böyük təhlükədən, məhvolmadan  qurtulur, azadlığa qovuşur, yenidən doğulur. Bu əfsanələrdən biri — Pesah, yəhudilərin Musa peyğəmbərin başçılığıyla Misir əsirliyindən qurtulması — xristian inam sisteminin tərkib hissəsinə çevrilə bilmişdi. Çoxlarımıza Pasxa adıyla tanınan bu diini bayram məhz həmin Pesahdır. (Məşhur Argentina yazarı Xorxe Luis Borxes deyir ki, yəhudilərdən başqa öz folklorunu din səviyyəsinə yüksəldən ikinci xalq yoxdur…) 

Novruz və Pasxa qutlamalarında diqqəti çəkən yaxın zaman kəsiyi və oxşar adət-ənənələlər az deyil. Bunlar təsadüfidirmi? Əsla yox.  Bir çox tanınmış alimlərin  araşdırmalarına görə, bu iki möhtəşəm bayramın qaynağı birdir. Məsələn, görkəmli dinşünas, antropoloq, etnoloq, kulturoloq James George Frazer  ”Qızıl Budaq” əsərində  göstərir ki, əski din və əsatirlərin qaynağı birdir. Bu alim İncil mətnlərini teoloji yox, antropologiya nöqteyi-nəzərindən araşdırmış, eyni dastanların bir qədər dəyişdirilərək xalqlar tərəfindən ”özümləşdirilmə” hallarının baş verdiyini vurğulayır.

Aşağıdakı cədvəldə Novruz və Pasxa bayramlarının bənzər yönlərini göstərməyə və şərh etməyə çalışmışam.

Novruz

Pasxa

Şərhlər

Günəş və yeni ilin qarşılanması. Yaz gecə-gündüz bərabərliyinə təsadüf edir. Heç bir dinə bağlılığı yoxdur. 

Pesah, göydə Ay bütöv göründüyü zamana - Nisan ayına (aprelə) düşür. Yəhudilərin əski yeni ili, təqvimbaşı bayramıdır və yazın gecə-gündüz bərabərliyinə təsadüf edir. Xristianlığa heçbir aidiyyatı olmamışdı.

 

J. G. Frazerə görə, özündən öncəki dövrlərdə yaz gəlişinə tutulan bayrama xristian dini  yeni məzmun və məna yükləmişdi.

Qədim Şumer və Babildə yeni il bayramı yazda, gecə-gündüzün bərabərləşdiyi 21 martda keçirilirmiş.

Nikian kilsəsi toplantısının qərarına əsasən Pasxa yaz gecə-gündüz bərabərliyi günü keçirilir, bu, ən tezi 21 mart, ən geci isə 25 aprel ola bilər.

Rəvayyətə görə, semit xalqlarının əsasını qoymuş İbrahim peyğəmbər Şumer-Babil bölgəsində yerləşən qədim Ur şəhərindən çıxmışdı. Çox guman ki, Ur ənənələri də bu peyğəmbərlə başqa yerə daşınmışdı.   

Novruzdan 1 ay öncə 4 çərşənbə axşamları (su, od, yel və torpaq çərşənbələri

 bayrama hazırlıq sayılır.

 

Pasxadan 1 ay öncə həftənin 4 bazar günü bayrama hazırlıq  günləri sayılır.

Qədim dünyagörüşə görə, həyat 4 önəmli nəsnədən yaranıb: su, od, hava və torpaqdan. Buna görə də 4 rəqəmi simvolik məna daşıyır.

Səməni becərilməsi

Səməni becərilməsi və yarpağı pöhrəyən budağın hədiyyə edilməsi.

Yeni cücərmiş ot, taxıl, yarpaq  təbiətin oyanmasını və bərəkəti ifadə edir.

Yumurta boyadılması.

Yumurta boyadılması.

Yumurta yaranış və həyat rəmzidir.

Səməni (və ya başqa dənli məhsuldan) çalınan şirin xaşıl, halva. Müxtəlif kökələrin bişirilməsi. 

Səməni (və ya başqa dənli məhsuldan) çalınan şirin xaşıl, halva. Müxtəlif kökələrin bişirilməsi.

Bayram əhval-ruhiyyəsi yaradılması.

(Finlandiyada bu xaşıla ”məmmi” deyilir və ”səməni” sözünü xatırlayır.)

Novruz falabaxmaları

Pasxa falabaxmaları

Falabaxmaların  homeopatik, yəni təlqinedici təsiri elm tərəfindən təsdiqlənir.

Tonqal qalama. Tonqaldan tullanma. Ağırlığın-uğurluğun köhnə odda yanmasını diləmə.

Avropanın bəzi bölgələrində Pasxada  tonqal qalama və tonqaldan tullanma.

Od, alov təmizlik və təmizlənmə rəmzi kimi.

 

Evlərdə şam yandırmalar.

Evlərdə şam yandırmalar.

Odun təmizləmə gücünə inam.

Yaxın və Orta Şərqdə Novruz başqa günlərdə keçirilir. Örnəyin, Qazaxıstanın bəzi bölgələrində.

Pasxanın  (Esther) qutlanması ən tezi hətta 22 martda ola bilər.

 

 

Ay-Günəş təqvimlərinin fərqlərindən yaranan səbəblərə görə, bəzən ortodoks (pravoslav) və katolik kilsələrinin Pasxa bayramı hətta 13 gün fərqlə tutula bilir.

 

 

 

Söyüş söymək, qeybət eləmək olmaz.

Söyüş söymək, qeybət eləmək olmaz.

Bayram müqəddəsliyinə sayğı.

Hər xalqın Novruzla bağlı öz rəvayəti.

Xristianliqdan öncə xalqların yaz bayramı rəvayətləri olmuş. (Məsələn, finlilərdə Kaleva dastanında)

İnsanların şər qüvvəylə mübarizədə qalib gəlməsi ideyası.

Küsülülərin barışması. Bağışlama və barışma adəti.

Xristianların Bağışlama bazar günü.

Təbiətdə olduğu kimi, insanlar da hər şeyi yenidən başlamaq istəyir.

Qəbristanlara getmə, uyuyan əcdadları anma.

Qəbristanlara getmə, uyuyan əcdadları anma.

 

Hədiyyə vermə, qonaq getmə.

Hədiyyə vermə, qonaq getmə.

 

Kosa paltarı geyinmə, ”Kos-kosa” zarafatları, küçə tamaşaları.

Küpəgirən qarı paltarları geyinmə, zarafatlar, küçə tamaşaları.

Keçəl, kosa, küpəgirən qarı keçmişin, köhnə həyatın rəmzləridir.

Uşaqların qapı-qapı gəzib ”xıdır-xıdır” şeircikləri söyləyib Novruzpayı yığmaları.

Uşaqların qapı-qapı gəzib xüsusi şeirciklər söyləyib bayram payı  yığmaları.

 

 

 

Hazırladı: İlahə Ucaruh

Finlandiyadan

Yuxarı