Kafka haqda: Hesse, Kamü, Martin Buber...
H.Hesse - "Məhkəmə" "...Burada söhbət, müttəhimin məhkəmədə dindirildiyi h…
Şagirdlər iki qrupa bölünmüşdülər: nurçular və antinurçular. Nurçular şagirdlərin dindar, daha ağılsız və savadsız hissəsini təşkil edirdilər. Görünür, onların başlarını bişirmək daha asan idi. Nurçulara litsey çox böyük güzəştlər edirdi. Bir dəfə abi məni yeməyə dəvət etdi. Yemək ərzində həmişəki kimi mənasız mövzulardan danışırdı.
Qonorarımı almaq üçün redaksiyaya gələndə kompüterin arxasında oturan Nuridə Kamal, işini-gücünü atıb, dırnaqlarına lak çəkməklə məşğul idi. Məni görüb tənbəl ədayla, «şef içəridədi, yanında qonaqlar var» dedi. Ona təşəkkür elədim, dırnaqlarına çəkdiyi rəngin isə ona yaraşmadığını dedim. Göstərdiyim nəzakətsizlikdən gözləri kəlləsinə çıxan qızın acı cavabını eşitməmək üçün, cəld Əzəmətin otağının qapısını açdım.
İçəri boylandığımı görən Əzəmətin çiçəyi çırtdadı.
- Namizəd, tez ol, gəl içəri. Gör, bu uşaqlar nələr danışır! Adamın tükləri biz-biz durur!
İçəri keçib gəncləri maraqla süzdüm. İkisi də Əzəmət Dilipakla qabaq-qənşər əyləşmişdilər. Dolu bədəni, azacıq saqqallı, qıvrım saçları olan gəncin adı Orxan, arıq və dostu kimi qıvrım saçları olan oğlanın adı isə Toğrul idi. İkisinin də sıxıldığını, utandığını hiss elədim.
Öyrəndim ki, Nuridənin qonaq dediyi bu iki cavan, üç il əvvəl Bakıdakı Türk liseyindən məzun olublar, indi də Tibb Universitetində oxuyurlar. «Alma»ya gəlməkdə məqsədləri isə, liseydə şahid olduqları bəzi maraqlı hadisələri nəql edib, qəzetimizdə işıqlandırmaq idi. Onların məyus halı, mənə də sirayət elədi. Boş stul tapıb oturdum, bir siqaret yandırdım. Uşaqlar gözlərini Əzəmətdən və məndən qaçırdır, gah tavana, gah masanın üstündəki kağız-kuğuza baxırdılar.
- Bəlkə ətraflı danışasınız? - dedim.
Əzəmət başı ilə sözümü təsdiqlədi:
- Onsuz da beş-on dəqiqə əvvəl gəliblər. Çox söhbət eləməmişik hələ. Amma indiyə qədər danışdıqlarından belə başa düşdüm ki, bu xatirələrin hamısını qəzetə verə bilmərik.
Məni maraq bürüdü.
- Dostlar, türk liseyində oxumusunuz, çox gözəl, - dedim. - Mən bilən, orda əla təhsil verilir, uşaqlara mükəmməl səviyyədə ingilis dili öyrədilir. Prezidentimiz də ingilis dilini yaxşı bilir.
Gənclər bir ağızdan həyəcanla:
- Prezidentimizin dillərinə qurban olarıq! – qışqırdılar.
Yəqin fikirləşiblər ki, onları təxribata çəkirəm.
- Uşaqlar, rahat olun, - Əzəmət dedi. - Təfsilatlı olaraq hekayənizi bizə danışın. Biz də baxaq görək, dərc eləməyin yeri var, ya yox.
Toğrul Orxana, Orxan Toğrula baxdı. İkisi də əvvəlcə qızardılar, sonra rəng dəyişib bozardılar. Sanki qara bir bulud, zəmi üzərində səkən dörd aylıq ceyranın kölgəsini qeybə çəkdi. Nəhayət, bir-birinə qaş-göz hərəkətləri edə-edə öz aralarında razılaşdılar.
Orxan Əzəmətdən icazə alıb, cibindən çıxardığı «Viceroy» siqaretini yandırdı:
- Litseyə qəbul olunmamışdan əvvəl, qızsız bir məktəbdə oxuyacağımı bilirdim. 6-cı sinfin axırında imtahan verib 7-ci sinifdən litseyə keçdim. Bunu nəzərə alsaq, o zaman qızsız bir məktəbdə oxumaq mənə elə də böyük bir problem, dərd kimi görünmürdü. Həm də litseyin verdiyi təhsil haqqında yayılmış dastanlar, qəbulun testlə olması mənə çox cazibədar görünürdü. Valideynlərim də bu litseydə oxuyacağım təqdirdə, mənim üçün istədiyim hər şeyi edəcəklərinə söz vermişdilər.
Orxan siqaretindən dərin qullab alıb gülümsündü.
- Valideynlərim belə vədləri universitetə qəbul olunanda də vermişdilər, amma heç birinə əməl etmədilər. Nə isə... Litseydə məcburi olaraq hamı vahid məktəbli forması geyməli idi. Bu geyim göy pencək, boz şalvar, mavi köynək və göy qalstukdan ibarət idi.
Onun sözünü kəsdim:
- Bu forma sizi qane eləmirdi?
- Edirdi, əlbəttə. Amma uniforma geyməyimizin səbəbini müəllimlərdən soruşanda, bunun uşaqlar arasındakı maddiyat fərqinin bilinməməsi məqsədilə edildiyini deyirdilər. Guya belə olduqda, kimin varlı, kimin kasıb olduğu seçilmir, uşaqlar arasında bir-birinin maddi vəziyyətinə görə ayrı-seçkilik yaranmır. Amma pullu uşaqlar hər il bahalı və təzə paltar alırdı, kasıblar isə bir şalvarı 5 il geyinirdilər.
Bu dəfə Əzəmət müdaxilə etdi:
- Amma həyatda da belədir. Kasıblarla varlılar arasında uçurum var. Bu reallıqdır. Siz bu reallığa litseydə şahid olub qəzəblənmişdiniz?
Əzəmətin cavabını Toğrul verdi:
- Xeyr qəzəblənməmişdik. Sadəcə olaraq, vahid uniforma ilə izini itirmək istədikləri sosial status, onsuz da nəzərə çarpırdı. Özü də daha qabarıq şəkildə!
- Davam edin, - deyə dilləndim.
- Litseydə hər sinfin sinif rəhbərindən başqa həm də «abi»si vardı, - Toğrul dedi. – «Abi»lər uşaqlara yaşca daha yaxın olduqları üçün, uşaqların problemləri ilə daha yaxından məşğul olmalı, ehtiyacı olanlara kömək etməli idilər. Sözün düzü, mən abilərin bizimlə oturub çay içib gic-gic söhbətlər etməkdən başqa, nə işə yaradıqlarını təzə-təzə heç anlamırdım. Həm də litseyi mənim gözümdə ilahiləşdirdiklərinə görə, belə şeyləri başa düşməməyimin səbəbinin özümdə olduğunu düşünürdüm. Bir də ki, abilər hərdən zəhləmi töksələr də, mənə çox mane olmurdular. Sinifdə hər biri beş-altı şagirddən ibarət qruplar yaradılmışdı. Hər qrupun həftənin hansısa bir günü «rəhbərlik saat»ı olurdu. Yəni abiylə oturub çay içir, müxtəlif şirniyyatlar yeyirdik. Abi də bunun əvəzində bizə həyatdan, mənəviyyatdan, əxlaqdan, vətəndən, namusdan və s. mənasız şeylərdən danışırdı. Biz də çayımızı içə-içə arada bir abiyə qulaq asırdıq.
Şübhəylə gözlərini qıyıb onlara qulaq asan Əzəmət, qəfildən soruşdu:
- Abilər sizə əl atmırdılar? Yəni o mənada ki...
Uşaqlar onun nə demək istədiyini başa düşdülər. Toğrul dərhal cavab verdi:
- Yox, belə bir hadisəylə üzləşməmişik.
Əzəmətə məzəmmətlə baxdım. Baş redaktorum məni başa düşdü. Peşman olmuşdu.
Sözü Orxan aldı:
- İlk günlərdən bizə yarızarafat, yarıciddi olaraq, şübhə etməyin çox pis vərdiş olduğunu yeridirdilər. Buna aid bir misalları da var idi: «mən də zənn etmişdim ki, arxadan qaz çıxacaq, amma başqa bir şey çıxdı». Yəni tualetə gedib daldan qaz çıxmasını gözləyirsən, bir də görürsən nəcis çıxır.
Mən sifətimi turşudaraq, müdaxilə etdim:
- Bu təfərrüatlara ehtiyac yoxdur.
- Oldu, Namizəd bəy. Deməli, bizim müəllimlər uşaqların diqqətini cəlb etmək üçün nədən gəldi danışırdılar. Ən əsas metodları isə söyüş eşitməyən biz uşaqların yanında söyüş söyüb, bizi güldürmək, bu yolla sinfi ələ almaq idi. Türk dili müəllimimiz Kadir Ağıl 7-ci sinifdə həm də sinif rəhbərimiz olmuşdu. O, söyüş metodundan ən çox istifadə edənlərdən idi: «Bakın çocuklar, bana şu sinus, kosinus hiç de gerek değil. Ben gidip de evde karıma «avrat domal, ben sana sinus 37o ile sokacağım» demem ki...» Hərçənd ki, bu müəllimlər bizi evlərinə iftara dəvət etdiklərində, arvadlarını mətbəxə soxur və gələn qonaqlara göstərmirdilər. Bu da özünü insanpərvər adlandıranların qadına münasibəti! Təbii ki, bu sözlərdən sonra sinifdə beş dəqiqəlik fasiləsiz gülüş, bizdə isə bu müəllimə qarşı simpatiya yaranırdı.
Əzəmətə fikir verdim. Baş redaktorum sinus söhbətindən sonra uğunub getmişdi. Ağzını yumsa da, qəribə «qırt-qırt» səsləri çıxararaq gülürdü. Orxanla Toğrul, Əzəməti güldürə bildiklərinə görə, xoşbəxt görünürdülər. Mən də gülümsədim. Həqiqətən də arvadıyla riyazi düsturlarla sevişən adam görmək maraqlı olardı. Orxan dedi:
- Litseyimizin yataqxanası da vardı. Müəllimlər, yəni hocalarımız, valideynlər arasında güclü təbliğat aparırdılar ki, hamı uşaqlarını yataqxanaya qoysun. Yataqxana mühitində olan tələbələr, bütün günlərini müəllimlərin və abilərin əhatəsində keçirdiklərinə görə, onlara təsir etmək daha asan idi.
- Yataqxanada qalanda nə olurdu ki? – soruşdum.
- Necə yəni? Üzərimizdə yüz faizlik nəzarət yaranırdı. Bu azdır məgər?
- Davam edin.
Toğrul Orxanın ağzını açmasına imkan vermədi. Sözə özü başladı:
- Məsələn, mənim ilk dəfə döyülməyim də yadımdadır. 7-ci sinifdə Kadir Ağılın mənə vurduğu şillənin yeri indiyə qədər ağrıyır. Koridorda 2 nəfər dalaşırdı, mən də guya onları ayırmağa çalışırdım. Kadir Ağıl da bunu görüb mənim dalaşdığımı zənn eləmişdi. Şillə də ara yerdə mənə dəydi.
- Bu Kadir müəllim nə yaman şey imiş, - Əzəmət dedi. – Gah arvadını dombaltmaqdan danışır, gah sizi şillələyir.
- Kadirdən də qəddar müəllimimiz vardı, - Orxan dedi. - İngilis dili müəllimimiz Hayrettin Çandır. Onun özünün xüsusi döymə metodları vardı. Döymək üçün səbəb isə çox idi: şagird ev tapşırığını hazırlamayanda, dərsdə danışanda, müəllimə söz atanda, imtahanda başqasından köçürdəndə cəza ağır olurdu. O, qulağımızı vəhşicəsinə dartır, gicgahdakı tüklərimizi çəkir, hər iki əli ilə - qoşa şillə vururdu. Bu hərəkətlərinə görə Hayrettin Çandırı öz aramızda Hayrettin Cındır çağırırdıq.
Bu dəfə gülmək növbəsi məndə idi. Amma mən Əzəmətdən fərqli olaraq qəhqəhə çəkib gülürdüm. Əzəmət şəhadət barmağını dodağına qoyub gözucu yan divara işarə etdi. Başa düşdüm ki, qonşu otaqda işləyən operator qızları narahat eləməməyi xahiş edir.
Toğrul məni də güldürə bildiyinə görə, xoşbəxt görünürdü.
- Amma günlərimiz yenə də şən keçirdi, - dedi. - Bu da litseydəki uşaqlarla qurduğumuz möhtəşəm dostluqların sayəsində mümkün olmuşdu. Sinifdə elə bir uşaq yox idi ki, ən az bir ləqəbi olmasın. Ləqəblərin əksəriyyəti heyvan adlarıyla bağlı idi: tısbağa, it, pişik, dəvə, eşşək, meymun, ördək, ayı və s. Bəzi ləqəblər isə digərlərindən xüsusilə fərqlənirdi: impotent, maşın, dırbala, motosiklet, kartof, düşbərə, prişik, urod, kaçok, bambılı və s. Düzdür, məktəbimiz uşaqlar arasında ciddi əlaqələrin yaranmasına imkan vermirdi. Çünki hər bir-iki ildən bir sinifləri qarışdırırdılar.
8-ci, 9-cu və 10-cu siniflərin yay tətilində, litsey bizi Nabrana düşərgəyə aparırdı, - Toğrul dedi. - Hamının gəlməsi məcburi idi. Bu, məktəbin təbliğat proqramının bir hissəsi idi. Müxtəlif üsullara əl ataraq, valideynlərimizi razı salmağa çalışırdılar ki, uşaqlar düşərgəyə getsin. Düşərgədə də sanki əsgərlik rejimi hökm sürürdü. Hamımızı səhər saat 7-də məcburi yuxudan oyadırdılar. Səhər idmanından sonra 3 saat imtahan olurdu. İmtahandan sonra 2 saat kitab mütaliəsi, arada bir saat fasilə və yenidən üç saat kitab oxuma təyin olunurdu. Kənardan hər şey əla görünə bilər. Ancaq onsuz da çətin dərs ilindən sonra belə rejimli düşərgə sistemi bizi tamam bezdirirdi. Ən əsası da bu idi ki, oxumağa verilən kitablar yalnız dindən bəhs edirdi. Kitabların müəllifləri isə Fətullah Gülən, Said Nursi, Harun Yəhya kimi adamlar idi. Hər gün oxuduğumuz səhifələrin sayını qeyd edirdilər. Düşərgə vaxtı bitəndə, ən çox kitab oxuyanlara hədiyyələr verilirdi. Başqa kitab oxumağa icazə verilmirdi. Oxusan da həmin kitablar, kitab sayılmırdı. Verilən kitablarda dünyanın bütün dahiləri cındır, bütün nəzəriyyələr yalan çıxarılırdı. Mən bir dəfə Məhəmməd peyğəmbərin həyatından kitab oxumuşdum. İndi yadıma düşəndə sərf etdiyim vaxta heyfim gəlir.
- Siz ateistsiniz? – soruşdum.
Orxan dodaqlarında kinayəli təbəssümlə:
- Bəs siz belə bir məktəbdə oxusaydınız, ateist olmazdınız? – soruşdu. - Dinə nifrət elədik o litseydə.
- Xeyr, nifrət eləməzdim, - dedim. – Amma yanıla da bilərəm. Bəlkə də edərdim... Yox, çox çətin sualdır. Nə isə, siz söhbətinizi eləyin.
- 8-ci sinifdə Nabrandakı imtahana etiraz əlaməti olaraq, testin bütün suallarında «A» cavabını qaralamışdım. Bu hərəkətim də cəzasız qalmadı. Ertəsi gün, məni idman dərsindən əvvəl çağırıb səksən nəfərin gözü qarşısında bir metrlik ağac budağıyla o ki, var döydülər. Sonra qaçırtmağa başladılar. Həmin gün bronxlarım spazm olmuşdu, nəfəs ala bilmirdim. O gündən sonra səhər idmanına qoşula bilmədim.
- Bəs bu növ cəzalara etiraz, ya da şikayət edə bilmirdiniz? – Əzəmət təəccüblə soruşdu. – Sizi çubuqla döyməyə onların nə ixtiyarı var idi ki?
- Məsələ orasındadır ki, valideynlərimiz bu növ cəzaların tətbiqinə öz razılıqları ilə rəvac verirdilər. Düşünürdülər ki, müəllimlər bizi nə qədər döysələr, o qədər tərbiyəli olarıq.
- Belə olmadı? - soruşdum.
- Deyə bilmərəm. Ən azından, biz ikimiz də valideynlərimizə nifrət edirik, - Orxan dedi.
Yeni bir siqaret yandıraraq, tüstünü ləzzətlə tavana üfürdüm, köks ötürdüm. Orxan:
- Doqquzuncu sinifdən litsey artıq öz nurçuluq təbliğatını daha açıq şəkildə aparırdı, - dedi. - Müəllimlər və abilər, valideynlərlə daha sıx əlaqə yaratmaq üçün hər rüb şagirdlərin evlərinə gedirdilər. Bir dəfə sinif rəhbərimiz Taner Aslan bizə gələndə, atam ona araq təklif eləmişdi. Əlbəttə ki, müəllimim razılaşmamışdı. Valideynlərim müəllimlərimin heç birinin siqaret çəkmədiyini və içki içmədiyini biləndə çox sevinmişdilər. Amma maraqlıdır ki, heç nədən şübhələnməmişdilər.
Əzəmət onun sözünü kəsdi:
- Nədən şübhələnməliydilər ki?
- İçki içməyən, siqaret çəkməyən bir adamın dindar ola biləcəyindən.
- Dindar olmaq qəbahətdir?
Toğrulla Orxan çaşqın görünürdülər. Nəhayət, Orxan cavab verdi:
- Xeyr, qəbahət deyil. Amma dindar adam, öz dinini dünyəvi məktəbdə təbliğ edirsə, bu artıq qəbahətdir.
Əzəmət başını bulayıb, onunla razılaşdığını bildirdi.
- Tənəffüslərdə sinifdə butulka qapağı ilə futbol oynayırdıq, -Toğrul gözlərini tavana zilləyib, üzündə təbəssümlə dilləndi. - Bir nəfəri də sinfin qapısında gözətçi təyin edirdik ki, müəllimlər gələndə bizə xəbər versin. Amma neçə dəfə müdir müavini Kamil Kemancı futbol oynayanda bizi yaxalamışdı. Bu zaman bizə əvvəlcə töhmət verir, sonra isə vəhşicəsinə döyürdülər. Mənə həmişə maraqlı idi ki, otuz beş-qırx yaşlı müəllimlər on iki-on beş yaşlı uşaqları necə belə vəhşiliklə döyə bilərlər? – Toğrul gözlərini tavandan ayırıb diqqətlə mənə baxdı. Sanki bu sualın cavabını məndən gözləyirdi. Mən isə çiyinlərimi çəkib, «bilmirəm» dedim.
- Həmişə insanlıqdan danışmaqlarına baxmayaraq, özləri kimi cındır insan yox idi! Şagirdləri süründürməkdən zövq alırdılar. Bütün bu hərəkətlərini də «disiplin», yəni nizam-intizam adı altında edirdilər. Çox primitiv insan olduqlarını bu gün daha yaxşı başa düşürəm. Ramazan aylarında, abilər qruplarla uşaqları hər dəfə hansısa müəllimin evinə, ya da türk restoranına aparırdılar. Yemək ərzində abilər bizə oruc tutmağın xeyirindən, savabından, cənnətin necə gözəl, cəhənnəmin isə necə əzablı olduğundan danışırdılar.
Orxan söhbətə qoşuldu:
- Bəli, Ramazan ayında yataqxanada qalanların işi lap çətin olurdu, daha doğrusu yataqxanada qalıb oruc tutmayanların. Oruc tutanlara səhər yaxşı yeməklər verilirdi, tutmayanları isə heç dərs vaxtı da oyatmırdılar. Oyadanda da oruc tutanların qabağından qalan artıq-urtuğu yedizdirirdilər.
Bir az qabağa əyilib maraqla soruşdum:
- Deməli, siz dünyəvi tədrislə yanaşı dini təbliğata məruz qaldığınızı hiss eləməyə başlamışdınız?
- Bəli. Xüsusilə onuncu sinifdə artıq biz litseyin əslində nə ilə məşğul olduğunu başa düşürdük. Bununla da «antinur» hərəkatını başlatdıq.
Əzəmət stəkanın dibində qalan soyuq çaydan bir qurtum alıb soruşdu:
- Antinur hərəkatı nə deməkdir?
Onun sualına Toğrul cavab verdi:
- Şagirdlər iki qrupa bölünmüşdülər: nurçular və antinurçular. Nurçular şagirdlərin dindar, daha ağılsız və savadsız hissəsini təşkil edirdilər. Görünür, onların başlarını bişirmək daha asan idi. Nurçulara litsey çox böyük güzəştlər edirdi. Bir dəfə abi məni yeməyə dəvət etdi. Yemək ərzində həmişəki kimi mənasız mövzulardan danışırdı. Yeməkdən çıxandan sonra məscidin yanından keçəndə abi mənə namaz qılmağı təklif etdi. Namaz qıla bilməməyimə baxmayaraq o təkid etdi və mən razılaşdım. Yarım ildən sonra təhsil haqqımda 50% güzəşt etdilər.
- Bir dəqiqə, - dedim. - Litseyin qiymətləri çox baha idi məgər?
- Bəli, min dollara yaxın.
- Deməli, sən bir dəfə namaz qıldığına görə sənə əlli faiz güzəşt etdilər?
- Elədir.
- Onda namazı elə bütün il ərzində qılardınız da!
Uşaqlar təəccüblə mənə baxdılar. Sonra Toğrul başını aşağı endirərək dedi:
- Mən bir müddət qıldım... Sırf pulun xətrinə. Ailəmə yük olmamaq üçün. Düzdür, Orxan mənə satqın gözüylə baxırdı!
Orxandan soruşdum:
- Sən indi də dostuna o gözlə baxırsan?
- Yox, - dedi. - Artıq fərqli düşünürəm. Kaş ki, özüm də bütün bu illər ərzində namaz qılaydım. Valideynlərim də indiyə qədər, mənim üçün minlərlə dollar xərclədiklərini başıma vurmazdılar.
- Bəs sən namaz qılmırdınsa, nə edirdin? Təbliğata necə müqavimət göstərirdin?
- Onuncu sinfin Nabran düşərgəsində, bizim litseyə qarşı aqressiyamız daha da gücləndi. Səbəb də ki, dediyimiz kimi, aparılan təbliğatın şiddətlənməsi idi. Artıq abilər heç nədən çəkinmədən istədikləri mövzuda danışırdılar. Bu proses üçün ayrıca bir fənn də tədris olunurdu. Əvvəlcə dərs «Din dərsi» adlansa da, sonra ehtiyat edib onun adını «Mənəviyyat» qoydular. Əxlaq qaydaları, etiket və hətta düşünmə qaydaları da tədris edilirdi. Bir sözlə, mənəviyyat adı altında bizim düşüncəmizi idarə etmək, nurçuluq ideologiyasını yeritmək istəyirdilər. Doqquzuncu sinifdən sonra bizə Adəmdən tutmuş Məhəmmədə qədər bütün peyğəmbərlərin həyatı tədris olunurdu. Halbuki çoxsaylı istəklərə baxmayaraq, rus dili fənni bizə cəmi bir il keçildi. Həmin ildən sonra rus dili könüllü fənn elan olundu, özü də dərs günündən sonra. Təbii ki, bu bir siyasət idi. Səhər saat doqquzun yarısından dördə kimi litseydə olan hansı şagird əlavə rus dili məşğələlərinə qalmaq istəyərdi? Təbii ki, heç kəs! Elə heç kimin gəlməməyi bəhanəsi ilə də, bu fənnin tədrisini dayandırdılar.
- İndi siz rus dilini bilmirsiniz? – Əzəmət təəccüblə soruşdu.
Toğrul acı-acı gülümsədi:
- Təsəvvür edirsiniz?! Bakıda doğulub böyüyəsən, amma rus dilini bilməyəsən? Bu da litseyin bizə verdiyi təhsil.
- Bəs sizin üsyankarlığınız diqqətdən kənar qalırdı? Barənizdə ölçü götürülmürdü?
- On birinci sinif son ilimiz olduğuna görə, bütün məktəbin diqqəti bizə yönəlmişdi, - Orxan dedi. - Bizə daha peşəkar abilər təyin edirdilər. Mən onların ümidlərinin necə də böyük olduğunu görür, səbirlərinə heyrət edirdim. Bir nəfəri belə əldən buraxmaq istəmirdilər. Abilər sinifdəki namaz qılan uşaqlara digərlərini yola gətirməyi tapşırmışdılar. Hər bir namaz qılmayan şagird, bir namaz qılana tapşırılmışdı. Sinifdə namaz qılanlar arasında çox süni səmimiyyət yaranmışdı. Həmişə bir-birinə nifrət edən insanlar guya indi bir-birinə hörmət edirdilər. Mənim litsey illərində dostluq qurduğum dostlarımın bir neçəsi ilə islama görə münasibətim pozuldu. Bəs deyirdilər ki, islam insanları yaxınlaşdırır?
Toğrul dostunun sözünü kəsib, əlavə elədi:
- Hətta on birinci sinifdə müdir müavini ikinci ixtisas qrupuna imtahan verən uşaqları öz yanına çağırıb, onlara Sərhəd Qoşunlarına imtahan verməyi məsləhət görmüşdü. Beləliklə də, litsey hər bir sahəyə öz adamlarını soxmaq istəyirdi.
Əzəmət dərin maraqla onlara qulaq asırdı. Bir ara göz-gözə gəldik. Onun gözlərində sayrışan şeytani qığılcımdan, bu mövzuya qarşı onda marağın yarandığını anlamaq çətin deyildi.
- Bizə keçilən «əxlaq» dərslərinin pik nöqtəsi, litseyin son ilinə təsadüf etdi, - Orxan dedi. - Hər il olduğu kimi, bu ilin Ramazan ayında da abilərlə əlaqələrimiz sıxlaşmışdı. Demək olar ki, hər gün abi oruc tutanlara pulsuz iftar verirdi. Biz də bundan istifadə etmək üçün, guya oruc tuturduq. Bir dəfə abi çoxlu lahmacun alıb bütün sinifi yataqxanada iftara çağırdı. Əlbəttə ki, biz də getdik. Abimizin soyadını unutmuşam, amma adı Murad idi. Murad abi sözə birbaşa başlamadı. Əvvəlcə həmişəki kimi bir az İslamdan, bir az bizi qarşıda gözləyən universitet imtahanlarından, litseyi ömür boyu xatırlayacağımızdan, bu günləri heç vaxt unutmayacağımızdan və bir az da həmişəki kimi gic-gic zəhlətökən şeylərdən danışdı. Yeməyi təzəcə yeyib qurtarmışdıq ki, abi mətləbə keçdi. Onun danışdıqları bizi şoka salmışdı. Düzünü desəm qulaqlarıma inanmırdım: «İslam dininə görə, bədəndə buğda dənəsindən uzun tük saxlamaq olmaz. Bu şəxsi gigiyena üçündür. Nə qədər yusanız da, təmiz saxlasanız da, həmin effekti verməyəcək. Ona görə də qoltuqaltı nahiyə, paçanızın arası və götünüzün arasındakı tüklər qırxılmalıdır.» İlk reaksiya hamıda eyni oldu. Hamımız məzələnməyə, deyib-gülməyə başladıq.
Toğrul da dostunun dediklərinə öz əlavəsini elədi:
- Həqiqətən də, götqırxma prosesinin necə olacağını başa düşmürdük. Arxaya çönüb öz götünün arasını necə qırxmaq olar? Sonradan uşaqlarla fikirləşib qərara gəldik ki, yəqin nurçu abilər bir-birilərinin götünü qırxırlar. Uşaqlardan bəziləri Murad abinin məsləhətinə qulaq asmışdılar. Düzdü, heç biri boynuna almırdı. Amma götün arasını qırxdıqdan sonra yeni çıxan tüklər götün incə dərisinə bataraq uşaqların yerişini tamamilə dəyişirdi. Buna görə də yerişinə baxanda kimin qırxıb, kimin qırxmadığını rahat təyin etmək olurdu.
Orxan gülərək dedi:
- Bundan sonra Murad abinin adı «götqırxan Murad» oldu.
Əzəmətlə mənim gülmədiyimizi görən uşaqlar, deyəsən təəccüblənmişdilər. Həqiqətən də bu qırxma əhvalatı bizə gülməli görünmürdü. Toğrulla Orxanın bir-birlərinin sözünü kəsə-kəsə danışdıqları traqikomik hekayət, əksinə, bizi güldürməkdən ziyadə, qara-qara düşündürürdü.
- Bu hadisələrdən sonra litseylə münasibətlərimiz daha da dözülməz həddə çatdı, - Toğrul dedi. - Litseyi bitirəndən və universitetə qəbul olunandan sonra bir dəfə litseyin müdirindən icazə alıb üç-beş nəfərlik qrupumuzla Nabrandakı düşərgəyə getdik. Universitetin verdiyi nisbi azadlıqdan yararlanaraq, orada yaxşıca araq vurduq. Amma burada da bizi yaxaladılar və elə həmin gün düşərgədən qovdular. Artıq litseyin müxtəlif tədbirlərindən başqa dəvətlər almırdıq. Bu tədbirlərin birində dostum Məsimlə bir yerdə, «Bonaqua» butulkasının içinə araq doldurub «hoca»larımızın yanındaca vurmuşduq. Amma hocalar necə oldusa, bundan da xəbər tutdular. Bu hadisədən sonra isə daha litseyin heç bir tədbirinə bizi dəvət eləmədilər.
Mən ayağa qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdım. Uşaqların danışdıqları həqiqətən də maraqlı idi, amma qəzetə veriləcək dəyərdə deyildi. Daha doğrusu, hər şey bu uşaqların yazı üslubundan, xatirələrini necə işləyəcəyindən asılı idi. Deyəsən, Əzəmət də mənim kimi düşünürdü. Mənə diqqətlə baxmağından, bu barədə fikrimi bilmək istədiyini anladım.
Toğrulla Orxana müraciətlə:
- Dostlar, danışdığınız əhvalatlar çox maraqlıdır. Amma imkanınız olsa, burada danışdıqlarınızı yazılı formada bizə verin. Biz də oxuyaq, baxaq, qəzetlik materialdırsa, çap edək. Necə fikirdi?
Orxan mənimlə dərhal razılaşdı:
- Əla olar. Mən razı.
