Aktivizm maarifçiliyə qarşı
Dəyişim uğrunda ictimai-siyasi hərəkatlar da eyni zamanda maarifçilik (vətəndaş…
Argentinada yaşayan gənc yazar və rəssam Arturo Desimone tərəfindən yazılmış bu məqalə İngiltərədə yaşayan azərbaycanlı mühacir Murad Həsənlinin başlatdığı və Meydan TV-də gedən “oriyentalizm müzakirələrinin” bir hissəsidir. Murad Həsənli azərbaycanlı gənc fəalları və yazarları oriyentalist və avromərkəzçi adlandırmışdı. Arturo Desimonenin bu iddialara cavab verən məqaləsi fevralın 11-də Meydan TV tərəfindən dərc edilmiş, daha sonra Murad Həsənli tərəfindən məqalədə onun barəsində əsassız məlumatların yayılması iddiası ilə etirazla qarşılanınca növbəti gün saytdan silinmişdir. Həmin məqalənin Azərbaycan dilinə tərcüməsini sizə təqdim edirik.
Arturo Desimone
Yeni oriyentalizm və üçüncü yol
Son həftələrdə Azərbaycanın həm ölkə daxilində, həm də mühacirətdə və ölkə xaricində siyasi fəaliyyətlə məşğul olan gəncliyi polemika və debatlar təlatümü yaşadı. Bu polemika homoseksual fəal İsa Şahmarlının intihar etməsi ilə başladı. İsanın faciəli ölümü Azərbaycanın dissident hərəkatlarında, mühacir şəbəkələrində və ictimaiyyətində bir etiraz dalğası yaratdı. Birləşmiş Krallıqda yaşayan və Leyboristlər partiyasından gənc siyasətçi Murad Həsənli isə Azərbaycanda homofobiyaya qarşı belə narahatlığa ehtiyac olmadığını bildirdi.
Leyboristlər partiyasının üzvü Murad Həsənli Azərbaycandakı fəalları oriyentalizmdə ittiham edir. Həsənliyə əsasən Azərbaycanın bir Şərq ölkəsi olması onun tamamilə fərqli yol getməsi və fərqli mədəniyyətə sahib olması anlamına gəlir, burada “homofobiya” epidemik ola bilər. Murad Həsənlinin “başqa yol” çağırışı onun aid olduğu partiyanın keçmiş rəhbəri Toni Bleyerin 2003-cü ildə ABŞ-la müttəfiq olaraq İraq müharibəsinə köklənməsindən bir az əvvəl mərkəz–liberal siyasi xəttə ünvanladığı “Üçüncü Yol” ritorikası ilə səsləşir. Bleyerizmdən də öncə “Üçüncü Yol” ritorikası tez-tez dünyadakı müxtəlif qəribə sağ radikal qruplaşmalar tərəfindən istifadə edilirdi.
Hər şey bir kənara, Şərq ölkəsinin avtomatik olaraq “mədəniyyətcə homofob” olduğunu və öz qeyri-Qərb kimliyinin təbii ifadə formasını cinsi azlıqlara qarşı zorakılıq, qadınların döyülməsi və digər bu kimi nalayiq hərəkətlərdən ibarət olduğunu güman etmək özü bir oriyentalist düşüncə tərzidir. Belə bir düşüncə tərzi ətraf mühitdən təcrid olunmuş Qərb universitetlərinin fakültələrində yaradılmış və avromərkəzçilikdən imtinanın bir rasionallıq məsələsi olduğunu uzun müddət iddia edən müzakirələrlə də səsləşir. Postmodern və post-struktural cərəyanlar daxilində mövcud olan müasir intellektual fikirlər tərəfindən məsumcasına Qərbi Avropadan kənardakı mədəniyyətlərin rasionalizm ənənəsi və rasionalizmin müzakirəsinin olmadığı, eyni zamanda bu mədəniyyətlərdə şüura (ağıl, rasio) yer verilmədiyi kimi müstəmləkə fantaziyalarını təkrar etdiyini müşahidə edə bilərik.
Həm Şərq, həm də Qərbdən xəbəri olan bir şərqşünas İslam, hind və Uzaq Şərq fəlsəfələrində rasionalizm anlayışına yüksək dəyər verildiyini bilir və “şüur”un nədən ibarət olması barədə əsrlərlə davam edən müzakirələrdən xəbərsiz deyil. İslamın fəlsəfi ənənələrində, şüur və mistika bir-birini inkar etmir (Məsələn, Molla Sədra, yaxud ondan daha əvvəl yaşamış “Peyğəmbərliyin vahid nəzəriyyəsi” əsərinin müəllifi İbn Sina, yaxud müəyyən mənada respublika anlayışına yaxın dövlət nəzəriyyəsini irəli sürən qafqazlı əl-Fərabiyə baxa bilərsiniz). Avromərkəzçi düşüncəyə alternativ kimi irəli sürülən irrasionallığın müdafiə olunması, yaxud şüurun əhəmiyyətinin dekonstruksiya edilməsi kimi proqressiv ideyalar məhz avtomatik olaraq şüurun və rasionallığın Qərbə aid olduğunu fərz edir. Bu – yalnız Qərb realdır və yeganə reallıq da Qərbdən ibarətdir fikri mühafizəkar yanaşmadır və klassik mənada oriyentalizmdir.
Dünyanın aparıcı güclərinin əzici dominantlığı altında özlərinə qarşı yadlaşmış Şərq və Cənubdakı siyasi rejimlər primitiv və dağıdıcı millətçiliyə sığınaraq çıxış yolu tapmağa çalışır. Bakıya qədər getməyə ehtiyac yoxdur: İtaliyada Berluskoni soyuq, xəsis və fərdiyyətçi almanlardan fərqli olaraq istiqanlı İtalyan ailələrinin bir birlərinə inanaraq süfrə başında toplaşıb makaron yeməklərini təsvir edən italyan kimliyi formalaşdıraraq bunu Almaniya əleyhinə vətənpərvərlik kimi təqdim etmişdi.
Almaniyanın Cənub və Şərqi Avropanı borc idarəçiliyi və struktural zorakılıq kimi üsullarla qeyri-zorakı iqtisadi istilası və alçaltması danılmazdır. Alman iqtisadçısı və yazıçısı Ulrix Bekkin də dediyi kimi, bu, Almaniyanın imperializmə dörcüncü cəhdidir. Bekkə əsasən, iddia edə bilərik ki, müstəmləkəçiliyin bu yeni forması əsasən Protestant münasibətləri, dəqiqlik və müqavilə mədəniyyəti, Cənub və Şərqi Avropa xalqları üzərində müəyyən üstünlüyə malik olma hissi ilə əlaqədardır. (Müharibədən sonrakı siyasətlərinə və təbliğatlarına uyğun olmadığına baxmayaraq, dünya ölkələrinə qarşı üstünlük hissi bu gün də alman mədəniyyətinin seçilən bir xüsusiyyətidir).
Lakin, Almaniyada bərqərar olan yeni müstəmləkəçilik reallıqları Berluskoni Pornokratiyasının ön cəbhələrində yer almış axmaq və manipuylativ təbiətli propaqandasının mövcudluğu faktını dəyişmir. Almaniyanın retro-imperializmi və almandilli ölkələrin Şərq və Cənub ölkələrinə qarşı mədəniyyət sahəsindəki qərəzləri çoxları tərəfindən birbaşa yaşanılıb. Belə tendensiyalar iqtisadi təhkimçiliyin arxasında duran səbəblərdir. Buna ironiya ilə “Merkelianizm” də deyirlər, baxmayaraq ki, bu tendensiyalar nümunəvi və bir qədər də fövqəltəbii siyasətçi olan Merkeldən daha qədim köklərə malikdir.
Amma, bütün bunlar özünü biabırcasına Şimali Avropadan fərqləndirməyə çalışan və Cənubun mədəni vətənpərvərliyini təbliğ edən Berluskonini məsum etmir.
İtaliyanın Şimalı özü elə Şimali Avropanın soyuq və nizam-intizamlı işbaz imicindən heç də fərqlənmir, əksinə, İtaliyanın öz Cənubunu daha kəskin istismar və repressiyaya məruz qoyur. Berluskoni fəndləri mühafizəkarlıq vasitəsilə saxta birlik yaradaraq italyanların bir sinif və etnosunun digər sinif və etnoslarına dominantlıq etməsinə bəraət qazandırır. Merkel özü də “üçüncü yol” ritorikasından istifadə edir. Onun prezidentliyi dövründə Almaniyanın alman olmaqla fəxr etmək və ənənəvi dəyərlərə yiyələnmək kimi diskursları yenidən legitimlik qazanıb – təbii ki, çiçəklənən istehlak mədəniyyətinə paralel olaraq. Ənənəvi alman yanaşmalarının yenidən dirçəlməsi, çox güman ki, Yunanıstanın “nizam-intizama salınması” kimi ictimai müzakirələr və Almanların Yunanıstan və iqtisadi böhran haqqında tez-tez etnik müstəvilərdə danışmaq azadlığından qaynaqlanır.
Murad Həsənlinin homofobiyanı Azərbaycanın mədəniyyətinin bir parçası kimi müdafiə etməsi və onun Azərbaycanlı dissidentləri oriyentalist adlandırması Şimali Avropa alyanslarınının Orta Şərqdə “maliyyə möcüzəsi” kimi qələmə verilən Azərbaycandakı Əliyev hakimiyyətinin neft xəzinəsi üzərində oturmuş rejiminin ictimaiyyətlə əlaqələr mexanizminə qeyri-adi və dramatik bir töhfəsi kimi təsir bağışlayır. Murad Həsənlinin yazılarında Bleyerizmin dəyər verdiyi keyfiyyətlər özünü büruzə verir: biznesmen təfəkkürlü izahatlar, siyasi korrekt danışıq və ictimaiyyətlə əlaqələr. Belə bir yanaşmanı müdafiə edən Kerri Kosbinin məqaləsi də Homi K. Babhanın orijinal olmayan “hibridlik” ideyasına istinad edir. Belə ki, müxtəlif mədəniyyətlər arasında qalmaq müstəmləkəçiliyə məruz qalmış xalqlar üçün müxtəlif “dillərdən” istifadə edə bilmək imkanı yaradır və bu imkan həmin xalqlar tərəfindən güc və kapitala çevrilə bilir. Fərdlərin böyük korporasiya və dövlətlərin davranışlarını imitasiya etdiyi bir dövrdə, postkolonial nəzəriyyəçilərin “hibridlik” adlandırdğı nəsnədə dövlət və böyük şirkətlərin güc imkanları axtarmasını dəyərləndirmək bəlkə də pis olmazdı.
Ən azından bu gün, şübhəsiz ki, Şərq və Qərb, Şimal və Cənub, dindarlıq və sekulyarizm arasında qədim sərhədləri aşaraq bir-biriləri ilə görüşən, bir-birlərindən öyrənən və bir-birlərini imitasiya edən sağ partiyalar arasında bir hibridlik var. Bu – elə leyboristlər partiyasının üçüncü yolunun ziddiyyətləri həll edərək Azərbaycandakı rejimin üçüncü yolunu tanımasında da görünür. Əgər qlobal kapitalizmin hər hansı bir spesifik ideologiyası mövcuddursa, bu böyük ehtimalla bazar avtoritarizminə gətirib çıxaracaq: ölkənin demokratik seçki, yoxsa polis dövləti üsulu ilə idarə olunmasından asılı olmayaraq, bazarın güc və səlahiyyəti sual altına qoyula bilməz. Bu mənada, nə Britaniyanın parlament demokratiyası tərəfdarı olan leyboristlər partiyası, nə də Azərbaycandakı hakimiyyət bu ideologiyanın mahiyyəti ilə ziddiyyət təşkil etmir. İki mədəniyyət və sistemlər arasında yetişmiş siyasətçinin böyük ehtimalla həm Qərb sistemi barədə biliyi, həm də Azərbaycan mədəniyyətinin zəiflikləri və onun gənc dissident hərəkatı barədə məlumatı var. Bleyerizm üçünsə Azərbaycan dissident hərəkatlarının aşkar bir zəifliyi var – bu zəiflik həmçinin təhlükələr qarşısında ölkəni tərk edən mühacirlərə də aiddir. Böyük nüfuza malik siyasi partiyaların gözündə alternativ təhsil və siyasi fəaliyyət layihələri həyata keçirən dissident hərəkatlarının zəifliyi onların opportunist olmaması və Makiavellist təfəkkürlərinin çatışmamasıdır.
Bəlkə də, bu dissident hərəkatları “maarifçilik” ifadəsini sadəlövhcəsinə işlədir, öz dilini və fikrini mövcud siyasi korrekt anlayışlarla hamarlamır. Bəlkə də bu həqiqi siyasi ambisiyalar Qərbin hakim sistemə həqiqi mənada müxalif ola biləcək qüvvələri assimilyasiya yaxud məhv etmək üçün təklif etdiyi siyasi korrekt kimlik siyasətinin mina sahələrindəki aqressiyasında iştirak etməklə neytrallaşdırıla bilər. Əgər dissidentlər kimləri isə razı sala biləcək üsulları istifadə etməyi bacarsaydı, bu, bəlkə də Qərbin bir çox siyasi güc və akademik mərkəzlərində yer almış “proqressiv” fikirlərlə cəmiyyətə get-gedə hakim olacaq əslində mühafizəkar koordinatorlar hazırlamaq kimi mövcud olan bir opportunizmin işarəsi ola bilərdi. Bu müzakirədə oriyentalizm termininin istifadəsi və bu ittihamın Britaniyadan gəlməsi bizə hazırda Türkiyədə yaşayan filosof və yazıçı İstvan Aranyosinin “Boston Review”-da yeni dərc etdiyi məqaləsində “Yeni Oriental” adlandırdığı ağıllı, amma eyni zamanda aldadıcı bir silah, təbliğat alətindən xəbər verir.
Aronyasi Riçard Daukinsi ittiham edənləri misal gətirir. Daukinsi tənqid edənlər onu tamamilə mürtəce populist sekulyar alim kimi ittiham etmək yerinə məhz anti-İslam irqçi adlandırır (təbii ki, Daukins birinciyə aiddir). Aronyasi yazır: “Belə bir qərəzin əsas səbəbləri müsəlmanları İslamı radikallaşdıran vahid bir qrup, monolit blok kimi görməkdən qaynaqlanır. Lakin bu imic daha çox Daukinsi ittiham edən müsəlmanlara aiddir, nəinki Daukinsin özünə.” Beləliklə, filosof Aronyasi Eduard Saidi yeni müdafiə-mexanizmi kimi istifadə edən və onları tənqid edənləri “oriyentalist” adlandıran Qərbdəki dindarlardan daha yaxşı izah etməyə cəhd edir. Bu o dindarlardir ki, elə İslamın özünü biznesə uyğunlaşdıraraq “normallaşdırmağa” nail olublar.
Bu gün oriyentalizmə yeni tərif verməyə ehtiyac yaranıb. Müəyyən mənada Şərq artıq yoxdur. Qərbin qələbə çalması – liberal bazar iqtisadiyyatı dəyərlərinin, istehlak mədəniyyətinin, keyfiyyətsizliyin tərənnümü, idarə etməyə can atmaq kimi tendensiyalar isə İrandan tutmuş Pakistana, keçmiş Sovet ölkələrindən kommunist Çinə qədər hər yerdə var. Təşkilatlanmış İslam artıq din olmaqdan çıxaraq regionda Saudiyyə Ərəbistanının yeni müstəmləkəçilik siyasətinin təbliğat alətinə çevrilib. İslamçılıq Qərb iqtisadiyyatına və istehlakçılıq dəyərlərinə inteqrasiya olunduqca, İslamın incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfədəki nəcib ənənələrini bir kənara ataraq öz məktəblərində və mediasında daha repressiv əxlaqı tərənnüm etməkdədir. Bu incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfə onları tənqid edən hər kəsi acıqlı-acıqlı “oriyentalist!” adlandıran bir qrup yeni dindarlar tərəfindən çoxdan unudulub. Özlərini dünyadan təcrid etmiş, “vətənpərvərlik” və “ənənəvi dəyərlər” kimi mövhumlarda çıxış yolu tapmış rejimlərdən isə danışmağa belə dəyməz.
İkinci İraq müharibəsi yalnız ölkəni viran qoyduğuna görə misli görünməmiş faciə deyildi. İraq bütün ərəb dünyasında güclü mədəniyyəti ilə məşhur idi. Səddam Hüseynin dövlət terroru və repressiyalarına baxmayaraq onun rejimi kifayət qədər zəifləmişdi və çöküşə yaxın idi. Əhali təhsilli idi və etirazçı mədəniyyətin inkişaf etdiyi sekulyar həyat tərzi sürən böyük bir kəsim mövcud idi. Müğənni Kathem el Sahrın təkrarladığı populyar deyimdəki kimi, “Ərəb dünyasında kitablar Misirdə yazılır, Livanda çap edilir və İraqda oxunurdu” – doğrudur, bu sözlərdə bir az vətənpərvər hisslər sezilir. Said deyirdi ki, Bağdadın etirazçı və dinamik sekulyar kontr-kulturası demokratik qüvvələrin Orta Şərqdəki bu korrupsiyaçı rejimi devirəcəyinə bir ümid yaratmışdı. Bağdad o zamanlar Ərəb dünyasında ədəbiyyat, musiqi, incəsənət, həmçinin demokratik hərəkatların və müzakirələrin baş tutduğu yer idi. Bu, ikinci körfəz müharibəsindən, 2003-cü illərdən əvvəlki dövrə təsadüf edirdi. Müharibə isə hərbi Bəəs rejimini devirmək ümidlərini puç etdi. Əgər İraqdakı “rejim dəyişikliyi” baş verməsə idi, bəlkə də 2011-ci ilin Ərəb baharı Tunisdə deyil, məhz İraqda başlayardı. Tunis isə İraq xaraba qoyulduqdan sonra ərəbdilli ölkələr arasında az-çox təhsili olan ölkələr içində öndə gedəni idi. Kim bilir, bəlkə də Qərbin marağına səbəb olacaq qədər neft və təbii sərvətlərinin yoxluğu baxımından bəxtləri gətirmişdi.
Eduard Said özü də Orta Şərqin güclü sekulyar mədəniyyətə sahib olduğunu vurğulayırdı. Məsələn, dini doktrina və mənsubiyyət ərəb kimliyi üçün vacib deyildi. Orta Şərqdən olanların dini fanatik, təbii olaraq patriarxal, homofob və s. olmalı olduğunu oriyentalistlər iddia edirdi. Oriyentalizmi müzakirə edərkən nəzər salmalı olduğumuz digər vacib məsələ – haqqında danışdığımız Şərq ölkəsinin mədəniyyətinin “ənənəvi” hesab edilən hansı hissəsinin fikir olaraq təzəlikcə, yaxud müstəmləkə dövründə formalaşmasını araşdırmaqdır. Bu gün oriyentalizm başqa cür işləyir, belə ki, Oriyentalın özünün oriyentalist olmasını ehtiva edir.
Eduard Said irsinin bir çox istiqamətlərinin tənqidə ehtiyacı var. Onun xeyli dərəcədə qərəzliliyi bu gün universitet qapıları arxasında müzakirələrin repressiv və azad olmayan formada sadələşdirilməsi və idarə edilməsi ilə nəticələnən “kimlik siyasəti”-də əks olunur. Əslində çox mühafizəkar olaraq möhkəmlənmiş “proqressiv dəyərlər” cəmiyyətə ən təbii, ən aydın, və müzakirə olunmağa ehtiyacı olmayan bir şey kimi təqdim edilir. Kimlik siyasəti hər zaman mövcud olsa da, son onilliklər ərzində yeni formalara sahib olub. Anti-intellektualizm mühiti təhrik olunmaqdadır və son əsrlərin yazıçılarını sırf “ölü ağ adam” olduqlarına görə ciddi qəbul etməyənlərə və oxumayanlara bəraət qazandırılır. Baxmayaraq ki, fələstinli ərəb şairi Mahmud Dərvişin Federiko Garsiya Lorka kimi ölü ağ adamlara böyük ehtiramı vardı.
Bu gün kimlik siyasətinin yeni üsullarla uyğunlaşdırılması və istifadəsi nəticəsində karyera təbliğatı aparmaq yaxud ciddi ideyaların əvəzlənməsinə cəhd göstərmək akademik çevrələrə xarakterikdir. Bu qeyri-səmimilik və örtülü siyasət bilik çevrələrinin çərçivəsindən çıxaraq cəmiyyətə nüfuz edib və Azərbaycanda mühafizəkar dəyərlərə qarşı mübarizə aparan insanlara oriyentalist damğası vuran leyboristlər partiyasının üzvü olan azərbaycanlının təbliğatı timsalında bariz nümunədir.
Tərcümə: Nicat Qarayev
Kultura.az
