post-title

Zərdüşt Əlizadə: “Əbülfəz Elçibəy istibdad rejimi qurdu” - Müsahibə

Politoloq Zərdüşt Əlizadə ilə sənət söhbəti

 
 
 
– Mədəniyyətin bəşər tarixindəki rolu nədən ibarətdir?
 
– İnsanı heyvandan fərqləndirən yeganə amil mədəniyyətdir. Mədəniyyətə əxlaq, bilik, elm, birgəyaşayış vərdişləri daxildir. Mədəniyyətsiz insan heyvandan heç nə ilə fərqlənmir.
 
– Əgər mədəniyyətin məqsədi insanlara humanist duyğular aşılamaq, insanları tərbiyələndirməkdirsə, onda niyə yüzillərdir yaradılan yaradıcılıq nümunələri insanlığı xilas edə bilmir? Hələ də insanlar neft, qaz, torpaq üstündə qan tökür?
 
– Mədəniyyət elm, bilik, əxlaqı özündə birləşdirən bir  kompleksdir. Onu kompleks şəklində qavrayan insan mədəni insan hesab olunur.  Amma onu bilib, tətbiq edə bilməyən insan mədəni insan hesab olunmur və bu, mədəniyyətin günahı deyil, bu, onu dərk etməyən insanın günahıdır.
 
– Niyə Şərqdə sənət Qərbə nisbətən zəif inkişaf edib?
 
– Bunun tarixi obyektiv izahları var. Məsələn, Erkən Orta əsr çağlarında Şərq Qərbə nisbətən daha yaxşı inkişaf etmişdi. Sonra isə daxili və xarici səbəblərdən bu nisbət dəyişməyə başladı.
 
Köçərilərin kütləvi gəlişi və ənənəvi mədəniyyəti sıxışdırıb çıxarması nəticəsində köçəri mədəniyyəti üstün gəldi. Çünki o, daha yırtıcı və daha güclü idi. Həmişə qaydalara riayət etməyənlə edənin toqquşmasında riayət etməyən qalib gəlir. Tarixi proseslərdə qaydalara riayət etmək heç vaxt vacib olmayıb. Əsas qalib gəlməkdir. Bu, dünya səviyyəsində qəbul olunmuş normadır. Həmişə daha güclülər zəifləri əzir. Buna Qərb dövlətlərinin Şərq ölkələri üzərindəki nəzarətini misal göstərmək olar. Fikir verirsinizmi, neft, qaz bütün sərvətlər Şərqdə olsa da, Qərb dövlətləri bir qayda olaraq, bu dövlətləri nəzarətdə saxlayır. Şərq xalqlarının məzlum vəziyyəti onların öz günahıdır. Heç kimi məcbur edə bilməzsən ki, oxumasın, bilik əldə etməsin. Əgər o, bunu etmirsə, bununla həm yaradıcı qüvvəyə, həm də öz mənafeyinə qarşı çıxmış olur. İnsanlar təəssüf ki, dərindən düşünmək və ağılla hərəkət etmək qabiliyyətindən məhrumdur. Bu, təkcə Şərqə aid deyil, Qərb dövlətlərinin də kifayət qədər böyük  problemləri var.
 
– Zərdüşt müəllim, Azərbaycanda sandıq ədəbiyyatı niyə kifayət qədər inkişaf etmədi? SSRİ dağıldıqdan sonra tərkibindəki müxtəlif respublikaların ədəbiyyatında yeni bir nəfəs duyuldu. Hətta Özbəkistanda da...
 
– Azərbaycanda sandıq ədəbiyyatı var idi, amma bu, klassik ədəbiyyat istiqamətində inkişaf etmişdi. Sovet dövrünün bəyənmədiyi klassik şərq ədəbiyyatı... Mən akademiyada işləyəndə bir şəxs var idi – Cəfər Rəmzi. Əslən abşeronlu idi. Özü demişkən, 37-ci ildə Mircəfər Bağırova “hecv” yazmışdı. Onu Qazaxıstana sürgün etmişdilər. Qazaxıstana getdikdən sonra fotoqraf kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Repressiya qurbanlarına bəraət veriləndən sonra geri qayıtmışdı.
 
Cəfər müəllim böyük kitab bilicisi idi. İstənilən Orta əsr kitabını gətirib ondan soruşanda dərhal hansı əsrə aid olduğunu, neçənci ildə çap olunduğunu, müəllifinin, xəttatının kim olduğunu, hətta hansı qiymətə satıldığını müəyyən edə bilirdi.
 
O, 60-70-ci illərdə Abşeron kəndlərini gəzib sandıq ədəbiyyatı nümunələri toplayırdı. Adi vətəndaşların evinə girib, yaradıcılıq nümunələri yığırdı. Bundan sonra iki kitab nəşr etmişdi. Bu kitablardan birini – “Deyilən söz yadigardır” kitabını mənə hədiyyə etmişdi. Məsələn, o kitabda belə bir şey var: “Kəblə Fatmanisə Xudaverdi qızı on doqquz yaşında rəhmətə gedib. Hacıqafarın övrəti ikinci uşağını dünyaya gətirən vaxtı vəfat edib. Ondan on iki qəzəl qalıb – onu farsca, ikisi Azərbaycan dilində. Pinəçi Məşədi Həsənin şeirləri azəri türkcəsindədir, səkkiz qəzəl yazıb. Belə məlum olur ki, Abşeron mühitində camaatın qəzələ, ədəbiyyata xüsusi marağı olub. Məsələn, əvəllər Nardaranda Füzuli sərrafları toplaşıb onun hər hansı bir qəzəlini, hətta beytini müzakirə edir, sirlərini öyrənirdilər. Azərbaycanın sandıq ədəbiyyatı Sovet hökumətinin bəyənmədiyi klassik Füzuli şeirinə söykənən qəzəl ədəbiyyatı idi.
 
O ki qaldı siyasi baxımdan, məsələn, Rusiyada bir çox əsərlər yenidənqurma dövründə, aşkarlıq dövründə çap olunmağa başladı. Rıbakovun, Qosmanın həyat haqqında şeirləri və digər əsərlər məhz aşkarlıq dövründə işıq üzü görə bildi.
 
Bizdə belə ədəbiyyat yox idi. Buna bənzər ədəbiyyat var idi. Məsələn, rəhmətlik Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı. Bu yalnız yenidənqurma illərində işıq üzü görə bilərdi. Onun əsasında eyniadlı gözəl bir film də çəkildi. Amma bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyətində liberal dəyərlərə söykənən bir azadlıq yox idi. Xalq Orta əsr Qacar istilasından qoparılıb Çar Rusiyasına gətirilmişdi. Nə Qacar istilasında, nə də Çar Rusiyasında vətəndaş hüquqları məfhumu aktual deyildi.
 
Daha sonralar XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlində təzə-təzə Azərbaycan Avropa dəyərlərinə yiyələnməyə, işıqlı şəxsiyyətlər yetişdirməyə başladı. Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Cəlil, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Ömər Faiq Nemənzadə, siyasi nəhənglərimiz Topçubaşov, Məmməd Əmin Rəzulzadə, Fətəli xan Xoyski... Məhz bu vaxtı xeyriyyə cəmiyyətləri, Avropa tipli qadın məktəbləri, həmkarlar ittifaqları, teatrlar, kitabxanalar fəaliyyətə başladı. Cəmiyyətdə rüşeymlər yaranmağa başladı ki, bu rüşeymlər vətəndaş cəmiyyətinin özəyi ola bilərdi. Lakin sonradan bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi hər şeyi kökündən dəyişdi. O gün bu gündür ki, insanlar şəraiti dəyişmək yox, şəraitə uyğunlaşmaq haqqında düşünürlər. O cümlədən, yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar və digər yaradıcı insanlar...
 
Cəmiyyətimizdə ülvi məqsədlər üçün yaşayan insanların sayı çox azdır. Ümumiyyətlə, bütün dünyada bu tip insanların sayı azdır. Sözüm ondadır ki, bizdə sandıq ədəbiyyatı var idi, o da ki, şərq tipli klassik yaradıcılıq nümunələri şəklində.
 
– Bayaq Mircəfər Bağırovla bağlı yazılan “həcv”dən danışdınız. Onunla bağlı olan paradoksal fikirlərə münasibətiniz necədir?
 
– Mircəfər zəmanəsinin övladı idi və o zəmanənin mütəfəkkirlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Stalin də, Mircəfər də qəddar, cani olsalar da, öz amalları, məqsədləri uğrunda savaşırdılar. Bəli, o, zalım adam idi, amma təmiz adam idi, maddiyyat düşkünü deyildi. Bir çox görkəmli Azərbaycan ədiblərini repressiyaya uğratdı amma onun repressiyasının qurbanlarının çoxu cani idi. Həmçinin statistika ilə manipulyasiya da kifayət qədər olmuşdu. Həqiqət olduğu kimi çatdırılmalıdır, şişirdilmiş və ya kiçildilmiş yox.
 
– 60-cılara münasibətiniz necədir?
 
– O zaman mənə Anarın “Ağ liman” povesti böyük təsir göstərmişdi. O, elə bil Azərbaycan sovet ədəbiyyatına yeni baxış idi. Sonra “Kommunist” qəzetində Xalid Əlimirzəyevin bu povestə həsr olunmuş bir səhifə yazısı çıxdı. O, bu yazıda Anarı darmadağın edir, ona hücum edirdi. Təbii ki, mən bu tənqidi qəbul etmədim. O dövrün yazıçılarından Əkrəm Əylislinin, Mövlud Süleymanlının  adını çəkə bilərəm. Həmin nəslin ən istedadlı imzası Mövlud Süleymanlı idi. Onun o qədər böyük potensialı var idi ki, özü öz istedadının nəhəngliyindən qorxdu, susdu. Mən Mövludu Markeslə müqayisə edərdim. İstedadının böyüklüyünə görə Mövludun Markes səviyyəsində potensiala malik olduğunu deyə bilərəm. Amma şəxsiyyət olaraq o, öz istedadının ağırlığının altına girə bilmədi. Mən dünya ədəbiyyatını, SSRİ ədəbiyyatını izləyirdim və o dövr üçün dünya ədəbiyyatı ilə müqayisə olunacaq tək ad çəkə bilərəm, o da Mövluddur.
 
– Nəcib Məhfuzdan tərcümələr etmisiniz. Ərəb ədəbiyyatını, ümumilikdə, Şərq ədəbiyyatını Qərb ədəbiyyatından fərqləndirən spesifik xüsusiyyətlər hansılardır?
 
– Bütövlükdə Şərq cəmiyyəti geridə qaldığı kimi, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsində də Qərbə nisbətən geridədir. Amma bir şeyi qeyd edim ki, mədəniyyətdə fərdin oynadığı rol, xalqın oynadığı roldan böyükdür. Əgər fərd dahidirsə, o öz cəmiyyətinin mədəniyyət səviyyəsini arxada qoyub dünya mədəniyyəti səviyyəsinə yüksələ bilər. Nəcib Məhfuzu ərəb ədəbiyyatının ən istedadlı nümayəndəsi hesab etmirəm. Amma o, ərəb ədəbiyyatının ən dəyərli nümayəndələrindən biridir – mədəni, mülayim, anlaqlı, tolerant.
 
Mən Nəcibin bütün əsərlərini böyük məmnuniyyətlə oxumuşam. Onun dövründə başqa bir Misir yazıçısı var idi – Yusif İdris. Onu bir neçə dəfə “Nobel” mükafatına namizəd kimi irəli sürdülər, amma uğur qazana bilmədi. Nəcib Məhfuzun Nobel qazanmasında təbii ki, onun dəyərli yaradıcılığının rolu var, amma bununla yanaşı, onun İsrailin mövcudluğunu tanıması da inkaredilməz rol oynadı. Sonra da onu bir islamçı bıçaqlayıb şikəst etdi. Geridəqalmış, ətalətdə olan, müsəlman, Şərq-ərəb cəmiyyətinə qarşı bir fərd kimi üsyankarlığı ona gətirib çıxardı ki, ona “Nobel” mükafatı verdilər. Gəlin etiraf edək ki, Orhan Pamuk da nəhəng yazıçı deyil. Yaxşı, keyfiyyətli yaza bilər, amma ona “Nobel” mükafatı verilməsinin arxasında müəyyən siyasi səbəblər var idi – soyqırımı tanıması və sairə.
 
– Tarix boyu iqtidarın öz yazar və şairləri olduğu kimi, müxalifətin də öz məqsədlərinə xidmət edən yaradıcı şəxsiyyətləri olub. Bu yaradıcı şəxsləri müxalifətin saray şairləri adlandırmaq olarmı?
 
– Təəssüf ki, sizin sualınızda həqiqət var. Hansısa yaradıcı insan müəyyən bir ülvi amala xidmət etməlidir, fərdə yox. Əkrəm Əylislinin çox gözəl bir sözü var: “Mənim qulluq etmək istədiyim bir dünya var o da ədəbiyyatdır!”
 
Əsl ədib ülvi amala xidmət etməlidir. Təəssüf ki, bizdə bir çox gənc yazarlar nəinki iqtidara, eləcə də, müxalifətə xidmət edirlər. Bu, məyusedicidir, bütpərəstliyin bir nişanəsidir. İndi mən görürəm ki, gənclərdən Seymur Baycan ədəbiyyata, bəşəri dəyərlərə xidmət etməyə çalışır. Bu, məni sevindirir. Ümid edirəm ki, bu meyil Azərbaycan ədəbiyyatında güclənəcək.
 
– Sizcə, hər siyasətçinin oxumalı olduğu kitablar hansılardır?
 
– Siyasətçi nəinki oxumalı, həm də kitab yazmalıdır. Fransada kitabı olmayan siyasətçi siyasətçi deyil: Şirakın da kitabları var, Sarkozinin də, digərlərinin də. Ən azı xidmətdən sonra memuar yazmaq lazımdır. Hillari Klintonun bu yaxında Dövlət Katibi işlədiyi illər ərzində rastlaşdığı hadisələr, ünsiyyətdə olduğu şəxslər haqqında dəyərli bir kitabı çıxdı. Bill Klintonun da prezidentlik illəri haqqında qələmə aldığı çox gözəl bir kitabı var. Yəni siyasətlə məşğul olan insanlar xalqa göstərməlidir ki, onlar məfkurə dünyasına yad deyillər.
 
Azərbaycanda təəssüf ki, siyasətlə məşğul olan insanlar öz məfkurələrini əsaslandırmaq üçün çalışmırlar. Mən Xalq Cəbhəsinin əsas sənədlərinin tərtibçilərindən biri idim. Orda çox ülvi məqsədlər var idi: həqiqi demokratiya, totalitar rejimin qarşısının alınması mexanizmlərinin hazırlanması və sairə... Amma Əbülfəz Əliyev bunları tamamilə ayaqlayıb, Orta əsr feodallarına, bolşeviklərə xas istibdad rejimi quranda cəmiyyətin əksəriyyəti onun ardınca dinməz-söyləməz gedərək, əslində, demokratiyaya qarşı getdilər. Bir şəxsin bütünü yaratdılar.
 
– Siz büt deyəndə Əbülfəz Elçibəyi nəzərdə tutursunuz?
 
– Bəli, bəli. Xalq Cəbhəsinin nizamnaməsində yazılmışdı: "Sədrin yalnız təmsilçilik hüququ var, başqa heç bir səlahiyyəti yoxdur". Əbülfəz Əliyev sədr kimi xalqa sırınandan sonra o başladı səlahiyyət uğrunda vuruşmağa. Özünün rəhbərlik etdiyi qurumun nizamnaməsini "zibil" adlandırdı və elə hey səlahiyyətlər tələb etməyə başladı. Səlahiyyət sənin nəyinə lazımdır?
 
O, Kommunist Partiyasındakı istibdad mərkəzçiliyini Xalq Cəbhəsinə tətbiq etməyə başladı. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda çox adam onu bütləşdirdi. Bu isə onunla bağlıdır ki, bu insanların siyasi bilikləri yoxdur. Həqiqətin etirafına hazır deyillər. Onlar da öz aləmlərində xoşbəxtdirlər, böyük bəyə sitayiş edirlər. Qoy olsun, kimsə Pinoçeti çox bəyənir, kimsə Putini, kimsə Stalini...
 
– Ədəbiyyatdakı “Raskolnikov sindromu” barədə nə düşünürsünüz? Sizcə, Raskolnikov haqlı idi?
 
– Bu mövzu indiyə kimi müzakirə olunur və həll yolu tapılmayıb. Mən bunun əleyhinəyəm. Hesab edirəm ki, hər bir insanın həyatı dəyərlidir. Hətta sələmçi qoca qadının belə... İnsan zülmlə cinayət etməməlidir. Bu, mənim həyat əqidəmdir. Zorakılıq etmək, zülm etmək şansım olanda belə bu şansı heç vaxt dəyərləndirməmişəm. Hətta bu zorakılıq haqq-ədalət uğrunda olsa belə, vicdanım bunu qəbul etmir.
 
– Sizcə, əsərin sonunda Dostoyevskinin qatili bu nəticəyə gətirməsi zamanın tələbinə uyğunlaşmaq idi? Çünki cinayətdən öncə və cinayət ərəfəsində yazıçının baş qəhrəmana rəğbəti əməlli-başlı hiss olunur.
 
– Yazıçı bütün qəhrəmanlarını sevə-sevə yaradır. Yazarlar ən mənfi obrazlarını belə sevərək yaradırlar. Və onların böyük nifrətinin arxasında hər zaman sevgi durur. Məsələn, bizdə tez-tez tənqid edirlər ki: “Bu Mirzə Cəlillə Mirzə Ələkbər Sabir xalqı nə qədər alçaldıb? Nə qədər təhqir edib?” Onlar başa düşmürlər ki, bunun arxasında xalqa məhəbbət durur. Onlar xalqı olduğu kimi göstərərək rəzilliyin əksi olan bir ülviyyətə səsləyirdilər.
 
Dostoyevskinin Raskolnikovu sevməsi və ya sevməməsi çətin sualdır. Çünki Dostoyevski siyasi cəhətdən müəyyən mühafizəkar baxışlara malik insan idi. Amma hər halda, yazıçı bu qəhrəmanı böyük sənətkarlıqla yaradıb. Və təbii ki, bu obrazda müəyyən qədər yazıçı məhəbbəti duyulur. Dostoyevski elə obraz yaradıb ki, bir əsrdən çox müzakirə olunmasına baxmayaraq, obyektiv qiymətləndirilə bilmir.
 
– Hansı filmi, bəstəni və romanı tanımamaq ayıbdır?
 
– Bilirsiniz, insan heç bir bəstəni, musiqini, yazıçını tanımaya, amma yaxşı insan ola bilər. İnsanlıq biliklə ölçülmür. Bilik yaxşı şeydir, amma əsas olan insani keyfiyyətlərdir. Mən elə adam tanıyıram ki, bisavaddır. Amma ürəyitəmiz, ləyaqətli adamdır. Adam da var ki, çox savadlıdır, amma əclafın biridir. Qədim yunanlar deyirdilər: “O, savadsızdır. Çünki nə yazı-pozu bilir, nə də üzə bilir”. Onlar insanın cahil olub-olmadığını  iki meyarla müəyyən edirdi: üzgüçülüyü bacarmaq – çünki dənizçi xalq idi – və yazıb-oxuya bilmək. Onlar düşünürdü ki, bunlardan birini bilib, digərini bilmirsənsə, cahilsən.
 
– Niyə qorxulu filmlərin əksəriyyətində qatillər klassik musiqi vurğunu olur?
 
– Siz fikir vermisinizmi, nasist, faşist ideologiyasını canlandıran filmlərin əksəriyyətində faşist liderlərinin klassik musiqi həvəskarları olduğu göstərilir. Lakin onlar həyatda zalım və vəhşi insanlar olub.
 
Mən sizə məzəli bir şey danışım. Deməli, faşist Almaniyası üzərindəki qələbədən sonra üç dünya ölkəsinin liderləri – ABŞ, (Trumen) Böyük Britaniya, (Çörçill) və SSRİ (Stalin) görüşürlər. Danışıqlardan sonra keçirilən mərasimdə amerikan ordusunun hərbi orkestri marş çalır, daha sonra ingilis ordusunun ansamblı hərbi marş səsləndirir. Stalin sakitcə bu marşları dinləyir. Sonda SSRİ nümayəndələri gəlir və qərb klassik musiqisi səslənir, hər kəs zövq alır. Bu, o demək deyil ki, Stalin yaxşı, Trumen və Çörçill pis adamlar idi. Bu, müxtəlif zövqlərin göstəricisidir.
 
Stalinin çox yüksək zövqü var idi. Lakin insan kimi zalım və yırtıcı idi. Çörçill və Trumen də yırtıcı insanlar idi, amma onlar bunu demokratik pərdə altında gizlətməyə müvəffəq olmuşdular. Cinayətlərin, alınan canların sayına görə Böyük Britaniya və ABŞ SSRİ-ni geridə qoyurdu. Lakin tarixi qaliblərin yazdığına görə, SSRİ dünya tarixində ən yırtıcı rejim kimi tanınıb. Hərçənd SSRİ rejimində yaşayan insanlar xoşbəxt idilər – sevirdilər, sevilirdilər, yaradırdılar. Bu, onu göstərir ki, totalitar rejimlərdə belə insanlar xoşbəxt ola bilirlər.
 
– Nürnberq məhkəməsində Rudolf Hess öz məhkəmə çıxışında deyir: “Mənə alman xalqının çoxəsrlik tarixi əsasında yetirdiyi ən böyük dahi oğlunun himayəsi altında xidmət göstərmək nəsib olub. Əlimdə olsa da, mən bu dövrü həyatımdan silmək istəmərəm. Heç nə üçün peşman deyiləm”.
 
 Lakin soyqırımı ilə bağlı bir neçə sənədə imza atdıqdan sonra öz gündəliyində yazır: “Bizi, soyadımızı daşıyan hər kəsi öldürməklə ittiham etdilər (Nürnberq məhkəməsində iştirak edən böyük dövlətlər) İmzaladığım bütün saxta sənədlərə görə, alman xalqından üzr istəyirəm”.
 
Bu, nə qədər həqiqətə uyğundur? Ola bilərmi ki, əsl günahkarlar bu prosesdə ittiham olunan səlahiyyətli şəxslər deyil, böyük dövlətlərin özləri idi?
 
– Onların günahkar olmasına heç bir şəkk-şübhə yoxdur. Amma məsələ burasındadır ki, faşizmi Almaniyada doğuran səbəbləri elə böyük dövlətlər yaratmışdı. Birinci dünya müharibəsindən sonra alman xalqını alçaldıb, “Versal” sülh müqaviləsinə əsasən, onun üzərinə dözə bilməyəcəyi şərtlər qoyanlar elə demokratik Qərb dövlətlərinin özləri idi. Onlar Birinci Dünya müharibəsində Almaniyanı ittiham edib günahkar çıxardılar. Sual olunur: Birinci Dünya müharibəsində bu dövlətlərin özlərinin günahı yox idi? İkinci Dünya müharibəsinin sonunda Nasist Almaniyasının səlahiyyətli şəxslərini müttəhimlər kürsüsündə oturdurub ittiham edən qalib dövlətlərin bu müharibədə heçmi günahı yox idi? Sovet İttifaqı, “demokratik” İngiltərə və Amerika elə günahkarların böyüyü idi. Faşizmi maliyyə, texnologiya cəhətdən təmin edən Amerikanın özü deyildi? Bu monopoliyalardan niyə heç kəs danışmır?
 
Hess bunu demək istəyirdi ki, günahkar təkcə biz deyilik. Və ümumiyyətlə, alman rütbəlilərin içində Hessin günahı hamıdan az idi. Çünki o, hansısa bir sövdələşmə əsasında İngiltərəyə uçub əsir düşmüş, müharibənin əsas hissəsini həbsdə keçirmişdi. Bir şeyə fikir verin: Hessə heç vaxt axıra qədər danışmağa imkan vermədilər. O, ömrünün sonuna kimi insanlardan uzaq, yalnız həbsdə qaldı, qocalanda isə özünə qəsd etdi. İndiyə qədər də bu sirlər üstüqapalı saxlanır.
 
Bu, onu göstərir ki, dünya siyasətində elə proseslər var ki, quruluşlar, rejimlər dağıldıqdan sonra belə bir çox dövlət sirləri qorunub saxlanılmalıdır. Çünki bu sirlər açılsa, artıq xalqı aldatmaq çətinləşər.
 
– Viktor Yerofeyev deyir ki, yazıçı və intellektual anlayışlarını eyniləşdirmək olmaz. İntellektual xalqın azadlığı və firavan həyat sürməsi uğrunda çalışan bir sektadır. Bu fikirlə razısınızmı?
 
– Düz deyir. Özü yaxşı yazıçıdır, amma o saat bilinir ki, ziyalı deyil. Xarici İşlər Nazirliyinin yüksək rütbəli nümayəndəsinin oğlu olub, naz-nemət içində böyüyüb. Xüsusi istedadı var, amma o çarpışmalardan, döyüşlərdən daim bir addım geridə qalıb. Buna baxmayaraq, istedadına heç bir söz ola bilməz.
 
– “Ziyalı” sözü dilimizə “ziya”, “nur”, “işıq” kimi tərcümə olunur. Ziyalının tək amalı ictimaiyyəti öz bilikləri ilə işıqlandırmaqdırmı? Ümumiyyətlə, ziyalının əsas vəzifələri hansılardır?
 
– Ziyalının heç bir vəzifəsi yoxdur. O, özü üçün yaşayır. Və ağıla, mərifətə, aydınlığa qulluq edir. Əgər o, əldə etdiyi bilikləri daxilindəki səsə qulaq asıb, digər ehtiyacı olan insanlarla bölüşürsə, intellektual hesab olunur. İntellektual həqiqətən də, xalq və məzlumlar haqda düşünməlidir.
 
– İlahi ədalət mövcuddur?
 
– Göydən gələn səmavi kitablardanmı, yoxsa insanların özlərinin uydurduğu kitablardanmı insanlar ilahi ədalətin mövcudluğuna bütün varlığı ilə inanmağa çalışırlar. İlahi ədalət dini kitablarda mövcuddur. İlahi ədalət ülvi məqsədlər uğrunda mübarizə aparan insanların qəlbində yaşayır və onları alovlandırır.
 
– Dini inancınız nədir?
 
– Mən bir alim kimi Allahın mövcudluğunu bilirəm, amma dindar deyiləm. Ateist də deyiləm.
 
– Deistsiniz...
 
– Bəli, Allahın mövcudluğunu bilirəm, amma din, ayinlər, üsuli-din və sair mənlik deyil.
 
– Patriot olmaq və yeni nəsli bu ruhda yetişdirmək lazımdır?
 
– Bilirsiniz, vətənə məhəbbətdən öncə insan özünə məhəbbət duymalıdır. Mən xeyli adam tanıyıram ki, özünə əsla hörmət etmir, amma sözdə guya vətəni sevir. Əsas olan fərddir, insandır. Və onun yaşadığı məkan bu insanın ləyaqətlə yaşamasına şərait yaratmalıdır. Əgər bu şərait yoxdursa, burda yaşayan insan toplumu sürü kimi yaşayırsa, daha kobud şəkildə deyərdim ki, heyvərə sürüsü kimi yaşayırsa, heç bir ilahi dəyərlərə, qanunlara hörmət etmirsə, bu vətən, vətən deyil. İnsan bu zaman öz mənliyini qoruyub-saxlamaq üçün başqa məkana köçə bilər və onu heç kimin ittiham etməyə haqqı çatmaz.
 
– Vətən və dövlət anlayışları fərqlidir axı...
 
– Vətən və dövlət anlayışları tamamilə fərqlidir. Vətən vətəndir, dövlət isə ictimai-siyasi quruluşdur. Yaxşı bir fikir oxumuşdum: “Dövlət o vaxt özünü vətən adlandırmağa və vətəndaşlarını ona xidmət etməyə çağırır ki, vətəndaşların cibinə girməyə başlayır”. Mən dövlətimi, millətimi sevməyə bilərəm, vətəndaşlarımı qarət edə, dövlətimi sata bilərəm. Amma eyni zamanda, vətənimi sevə bilərəm.
 
– Kosmopolit gənclərə münasibətiniz necədir?
 
– Mən sizə deyim ki, kosmopolitizm çox ülvi bir məfhumdur. Bütün yer kürəsini özünə doğma diyar saymaq üçün insan, doğrudan da, müəyyən mərhələ, səviyyə keçməlidir. İnsanların etnik köklərinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Demokratik cəmiyyətlərdə insan özünü kim sayırsa, odur. Əgər gənclik özünü kosmopolit adlandırırsa, onları qınamadan öncə bunun səbəblərini araşdırmaq lazımdır.
 
– Uşaqlıq qəhrəmanınız kim olub?
 
– Təbii ki, Spartak, Ovod.
 
– Tarixi şəxsiyyətlərdən kumiriniz var?
 
– “İncil”də deyilir ki, özünə büt yaratma. Mənim üçün büt yoxdur. Amma hörmətlə yanaşdığım tarixi şəxsiyyətlər var. Məsələn, İsveçin Baş naziri Olof Palme, Çexiyanın eks prezidenti Vatslav Havel... Onlar satılmamış, qanunlara, bəşəri dəyərlərə uyğun bir həyat tərzi sürmüşlər. Məhz buna görə də hörmətəlayiqdirlər. Mən əqidəli insanlara xüsusi hörmət duyuram.
 
– Özünüzü digərləri üçün nümunə hesab edirsiniz?
 
– Əsla. Mən özüm üçün yaşayıram. Heç kimə nümunə olmaq fikrində deyiləm. Yalnız və yalnız öz vicdanım qarşısında cavabdehəm.
 
Cəmiyyət barəmdə nə deyir-desin, vecimə deyil, öz vicdanım, öz həyatım var. Onların ağızlarını yuma, beyinlərinə girib fikirlərini dəyişə bilmərəm.
 
Mənim həyat haqda öz təsəvvrüm var. Buna görə də çox komfort bir həyat sürürəm. Müəyyən bir çərçivədə dostlarım, həmkarlarım, məsləkdaşlarım var. Onların rəyi, bəli, əhəmiyyətlidir. Amma həşərat kimi gəzən qaragüruhun rəyi məni maraqlandırmır. Qaragüruh mənim üçün yoxdur. Mən onları iki ayaq üstündə dik gəzən məməli məxluqat adlandırıram. Onlar insan adına hələ layiq deyil.
 
Söhbətləşdi: Rəfiqə Əlisəfa
 
1937.az
Yuxarı