Əylənmək, əsas mətləbdən yayınmaq, problemə arxa çevirmək anlamına gəlməz. Robinson Cruso öz nümunəvi oxucusunu əyləndirmək istəyirdi və bununla belə oxucu qarşısında onun özünə çox bənzəyən, gündəlik qayğılarla məşğul olan, fərasətli “iqtsadi insan” obrazını canlandırırdı. Robinzona bənzəyən, özündə Robinzonun bir nümunəsini görüb əylənən insan, hansısa şəkildə daha böyük şeyləri anlayacaq, başqa cür olmağı ağlından keçirəcək. Beləliklə, o əyləndikcə öyrənəcək. Oxucu bu minvalla dünya və yaxud dil haqqında nə isə yeni şeylər öyrənə bilər. Əyləndirmək cəhəti ən fərqli poetik dili olan yazıçılara məxsusdur, amma onların hamısının ümumi məqsədi eynidir. “Finneqan xatirələri”nin ideal oxucusu, ən az Karolin İnvernisionun oxucusu qədər əylənir. Daha doğrusu əyləncə eynidir, amma müxətlif üsullarla hasil olur.

Bundan əlavə, əyləncə tarixi anlayışdır. Romanın hər dövrdə özünəməxsus əylənmə və əyləndirmə üsulları olub.  Şübhə yoxdur ki, müasir roman düyün nöqtələtinin yaratdığı əyləncəni boğub, başqa növ əyləncələrlə əvəz etməyə çalışır. Mən Aristotel poetikasının ən böyük pərəstişkarıyam, buna görə də həmişə düşünmüşəm ki, nə olur olsun, roman əyləndirməlidir, xüsusilə də öz düyün nöqtələri ilə.

Əyləncəli romanın publika tərəfindən asanlıqla sevildiyi bizə məlumdur. Ancaq bir zamanlar elə hesab edirdilər ki, roman sevilirsə deməli o elə də yaxşı deyil. Əgər romanı tərifləyirlərsə, deməli orda yeni heç nə yoxdur, o publikaya oxucunun artıq ondan gözlədiyi şeyləri verir.

Fəqət məncə “roman oxucuya ondan gözlənilən şeyləri verəndə sevilir” və “roman sevilirsə, deməli oxucuya gözlədiyi şeyləri verə bilir” – iddiaları eyni anlama gəlməməlidir. Buradakı ikinci fikir heç də həmişə özünü doğrultmur. Bunun üçün Daniel Defoenu və yaxud Balsacı, “Tənəkə baraban” və yaxud “Yüz il tənhalıqda” romanlarını yada salmaq bəs edər. Məgər, onlar oxucuya romandan gözlədiklərinimi vermişdilərmi?

Ola bilsin indi desinlər ki, “bəyənilmə = idealsızlıq” prinsipi bizim “63-cülər qrupu”ndan, hətta daha da əvvəllərdən qalan ənənələrdən doğur. O vaxtlar uğur qazanan kitabları dövrün ədalətsizliyi ilə barışmış kitablar hesab edirdilər. Kitabda barışıqlıq isə, müəllifin dövrlə heç bir ixtilafının olmadığını göstərir. Bir müddət sonra isə qalmaqal yaradan və oxucular tərəfindən qəbul edilməyən eksperimental əsərlər şöhrət qazanmağa başladı. Bütün bu mövzularda qızğın mübahisələr getdi və bu ümumi işin xeyirinə oldu. Məhz həmin mübahisələr ənənəyə sadiq yazarları çaşdırdı, məhz həmin əsərləri tarixi xronikaçılar unutmadı. Bu isə olduqca ədalətli idi, axı bütün mübahisələr ədəbiyyatda yüksəliş əldə etmək üçün ediliri. Bununla belə, hələ də ənənəvi, zəmanəylə barışmış romanlar haqqında düşünənlər də vardı. Onlar özlərindən əvvəlki əsrin romanlarından maraqlı tapıntıları ilə azacıq fərqlənən romanlar yazırdılar. Həmçinin, tez-tez özününküləri və qarşı tərəfi təngə gətirən qruplaşmalar da meydana çıxırdı. Bütün bunlar isə pis sonluqla başa çatdı. Bir vaxtlar avanqardçıların qatı düşməni olan Lampedusanı, Bassanini və Cassolu xatırlayıram. İndi isə onlar arasındakı incə fərqləri bilavasitə göstərməyə çalışacam. Lampedusa yaxşı romanlar yazmışdı, fəqət elə romanların dövrü keçmişdi. O zamanlar onun guya italyan ədəbiyyatından yeni dövrün əsasını qoyduğu iddiası ilə təriflənməsinə qarşı çoxu çıxmışdı. Əslində isə o təntənəli olaraq köhnə dövrü qapatmışdı. Həmçinin Cassol haqqında da eyni fikirdəyəm. Bassani haqqında isə bu gün olduqca ehtiyatla rəy bildirərəm. Məsəlçün 1963-cü il olsaydı, mən onun kitablarını hətta rəfiqəmlə birlikdə oxuyardım. Problem isə tamam başqa məsələdədir.

İndi artıq heç kim 1965-ci illərin hadisələrini xatırlamır. O vaxtlar böyük bir yazıçı qrupu Palermoda eksperimental romanı müzakirə etmək üçün yığışmışdı (adama qəribə gəlir, həm görüşün materiaların hələdə kataloqlarda qalıb: “Eksperimental roman”, “Feltrinelli” nəşriyyatı, 1966).

Belə ki, müzakirələr əsnasında maraqlı məqamlar ortaya çıxdı. Müzakirə Ranato Barillinin giriş sözü ilə açıldı. Hələ o dövrlər Barilli “Yeni eksperimental Romanın” nəzəriyyəçisi kimi tanınırdı. İndi isə onun qarşısında yeniləri: Robbe-Grillet, Grass, Pynchon var idi (qeyd etmək lazımdır ki, Pynchon o vaxtlar postmodernizmi dəbə salanlardan biri hesab edilirdi. Həmin dövrdə hələ İtalyada, postmodernizm sözünün özü belə ortaya çıxmamışdı. Hər şey Amerikada John Barthın verdiyi təkanlardan sonra ortaya çıxmışdı). Barilli yenidən kəşf edilmiş Russelldən bəhs etdi, Borges haqqında isə bir kəlmə də olsun danışmadı, məlum oldu ki, onun hələ Borgesi dəyərləndirməyə imkanı olamayıb. Bəs Barilli nədən danışdı? O elan etdi ki, hələ də ən əsası müəllifin açıq mübarizədən, süjetdən imtina etməsi gündəmdədir və yeni nəsr dövrü, hadisələri yenidən dəyərləndirməklə başlayır.

O zamanlar Barukello və Grifinin çəkdiyi “Təkrəqəmli yoxlama” kinokollajının bizdə hansı təəssüratları yaratdığını indi xatırlayıram. O, hətta standart kinolardan, reklam filmlərindən toplanmış süjet parçalarından ibarət idi. Mən orda tamaşaçıların hələ bir neçə il əvvəl narazılıqla qarşıladıqları, ənənəvi məntiq və zaman anlayışlarını pozan, bununla da onların gözləntilərini puç edən filmin indi necə böyük zövqlə izlənildiyinin şahidi oldum. Cəmi bir neçə il əvvəl yanlış bir şey kimi qəbul olunan şey indi eşidənlərin (ya da görənlərin) zövqünü oxşamağa başlamışdı. Bütün bunlardan bir nəticə çıxartmaq olar. Məlumatın qəbul olunmaması, artıq eksperimental nəsr üçün (həmçinin istənilən digər sənət növü üçün) başlıca meyar kimi götürülə bilməz, çünki bu gün qəbul olunmayan sabah gözlənilmədən böyük maraqla qarşılana bilər. Artıq gözümüzün önündə, dövrün qanunlarına boyun əyən əsərlər öz yerlərini, qəbul edilən və xoş qarşılanan əsərlərə verirlər. Nəzərə alsaq ki, Marinettinin futuristik gecələrində belə əsərlərdən heç birinin üzərindən fitə basılmadan keçilməzdi, onda “sadəcə əsər normal qarşılandığına görə, eksperimental əsər kimi baş tutmadığını” iddia edənlərin mövqeyi mənasız və gərəksizdir. Belə mövqe öz avanqardlıq dövrünü başa vurmuş dəyərlər sisteminə qayıtma deməkdir. Bu halda avanqardizm haqqında danışan adam özünü ən azından Marinettinin gecikmiş davamçısı kimi aparacaq. Həmçinin qeyd edək ki, auditoriya üçün əsərin qəbul edilməz olması ancaq müəyyən tarixi şəraitlərdə onun dəyərliliyinə dəlalət edir. Adama elə gəlir ki, mütəməadi olaraq müzakirələrimizin arxa planında nəzərdə tutduğumuz “yaxşı əsər heç də tamaşaçını yaxud oxucunu cuşa gətirməli deyil” iddiasından əl çəkməliyik. Eynilə nizamlı və nizamsız, ümumi rəyə xidmət edən və yenilikçi əsərlərin arasında ziddiyyətin əvvəlki tək indi də mövcud olması ədalətlidir, lakin görünür həmin ziddiyyətə başqa baxış bucağından baxmaq lazımdır. Başqa sözlə, ilk baxışdan sırf orta statistik oxucu üçün nəzərdə tutulmuş əsərlərdə şübhəsiz ki, ixtilaf və mübahisə elementləri var. Və əksinə hələ də cəmiyyətlə təlatümlü uyğunsuzluqlar doğuran bəzi yenilikçi əsərlər, əslində başdan-ayağa köhnələrin təkararıdır. Bu günlərdə mən bir adamla qarşılaşmışdım. Bir əsər onun çox xoşuna gələn kimi onu dərhal şübhəli saydığı əsərlərin arasına əlavə ediri və özünü bundan çox narahat hiss edirdi.

1965-ci il. Bu eksperimental, qeyri-təsviri, kütləvi incəsənətlə, təsviri incəsənət arasındakı ənənəvi fərqlərin aradan qalxdığı, eyni zamanda pop-artın ortaya çıxdığı ildir. Həmin ərəfədə ənənəvi avanqard musiqinin tanınmış siması Pussör “Beatles” haqqında mənə demişdi: “Onlar bizim üçün işləyirlər”. Ancaq o heç bilmirdi ki, özü onlar üçün işləyir (bunu təkcə Keti Berberian sübut edə bilmişdi ki, “Beatles” qrupunun mahnılarını Monteverdi və Satie kimi kompozitorların konsertində də oxumaq mümkündür).

Tərcümə: Namiq Hüseynov

Kultura.Az