"Bu yola necə düşdün?"
“- Bu yola necə düşdün? - Yolla ge…
Dünyanın indiki vəziyyətindən az-çox xəbəri olan hər kəs müsəlman ölkələrin geridəqalmışlığını, islamın idarə etdiyi dövlətlərin tənəzzülünü, mədəniyyət və tərbiyyəsini yalnız müsəlman dinindən qidalanan irqlərin əqli cılızlığını aydınca görməkdədir. Şərq və ya Afrikada olmuş hər kəs həqiqi dindarların faciəvi bəsitliyinə heyrət etməyə bilməz – sanki bunların kəllələrini dəmir halqayla sıxıb elə bağlamışlar ki, elmdən bir şey öyrənməyə, hansısa bir yeni ideyanı qavramağa imkan olmasın.
Xanımlar və cənablar!
Bu auditoriyanın mənə olan xoş münasibətinə çox şahid olmuşam. Ona görə də sizinlə söhbət üçün incə məsələlərdən birini seçmişəm, məqsədim də tarixi qeyri-dəqiqliklərdən azad etməkdir. Axı tarixdəki bütün anlaşılmazlıqlar millət və irq anlayışlarını ifadə edən sözlərin dəqiq işlədilməməsindən irəli gəlir. Yunan, rumlu və ərəblər haqda elə danışırlar ki, guya bu anlayışlar həmişə özünə bərabər olan insan qruplarını bildirir. Amma hərbi, dini və lingvistik işğalların, dəb və tarix boyu müxtəlif böyük cərəyanların yaratdığı dəyişikliklər nəzərdən qaçırılır. Gerçəklik adi düzən kateqoriyalarıyla idarə edilmir. Örnəyin, bizləri — fransızları — götürək: dil baxımından biz rumlu, sivilizasiya baxımından yunan, inanca görə isə yəhudiyik.
Hər bir xalqın yaranmasında müəyyən irqə məxsusluq əsas fakt olsa da, yunan sivilizasiyası, rum və german fəthləri, xristianlıq, islamizm, intibah, fəlsəfə, inqlab adlandırılan böyük və ümumi faktlar insan nəslinin ibtidai çeşidliliyinə ağır təsir göstərib, onları ya az ya çox dərəcədə oxşar kütlə qarışıqlıqlığına çevirir.
İndi mən sizin qarşınızda ideyaların ən böyük dolaşıqlıqlığından birinin düyününü açmaqa çalışacağam: ərəb elmi, ərəb fəlsəfəsi, ərəb incəsənəti, müsəlman elmi və müsəlman sivilizasiyası anlayişlarının ikili mənasına işarə edirəm. Buradakı fikir aydınsızlığı bir sürü yanlış baxışların, bəzən hətta önəmli praktiki yanlışlıqların nəticəsidir.
Dünyanın indiki vəziyyətindən az-çox xəbəri olan hər kəs müsəlman ölkələrin geridəqalmışlığını, islamın idarə etdiyi dövlətlərin tənəzzülünü, mədəniyyət və tərbiyyəsini yalnız müsəlman dinindən qidalanan irqlərin əqli cılızlığını aydınca görməkdədir. Şərq və ya Afrikada olmuş hər kəs həqiqi dindarların faciəvi bəsitliyinə heyrət etməyə bilməz – sanki bunların kəllələrini dəmir halqayla sıxıb elə bağlamışlar ki, elmdən bir şey öyrənməyə, hansısa bir yeni ideyanı qavramağa imkan olmasın.
Öncələr olduqca iti ağıl nümayiş edən bir müsəlman evladı 10-12 yaşlarından başlayaraq dinin sirlərinə baş vurduqca dərhal küt, təkəbürlü və lovğalıqla dolu bir fanatikə çevrilir, özünü mütləq həqiqətə sahib olan adam kimi aparır və məhz bu geridəqalmışlığını xüsusi məziyyət sayır. Müsəlmançılığın köklü nöqsanı da elə bu ağılsız təkəbbürdür. Nə inkişafını, nə də şəxsi xidmətlərini qətiyyən hesaba almayan, istədiyi şəxsə var-dövlət və hakimiyyət verən Allaha inanan musəlman adam təhsilə, elmə və Avropa ruhu deyilən hər şeyə dərin nifrət başlayır. Müsəlman fiqhinin kök saldığı bu cəhət o dərəcədə güclüdür ki, bütün irqi və milli özəlliklər islamla təmasdan sonra itirilir. Berber, Sudanlı, çərkəz, Malaylı, Misirli və ya Nubili islamı qəbul edərkən berber, Sudanlı və s. olmur, o, sadəcə və sadəcə müsəlman olur. Bu baxımdan bircə Persiya istisnadır, o, özünə məxsus ruhunu qoruyub saxlamış, çünki o, islama münasibətdə xüsusi mövqe tuta bildi və mahiyyət etibarilə müsəlman fiqhindən daha çox şiəliyin təsirinə düşdü.
Qeyd edilən ümumi və təkzibedilməz faktın gətirib çıxardığı acınacaqlı islam induksiyalarını yumşaltmak istəyilə bir çoxları islamın süqutunu sadəcə keçid mərhələsi kimi izah etməyə səy göstərir. Müsəlmanlığın gələcək taleyi ilə bağlı özlərini sakitləşdirən optimistlər keçmişə istinad edir.
Onlar deyir ki, hal-hazırda tamamən bərbad hala düşmüş müsəlman sivilizasiyasının bir zamanlar çox parlaq keçmişi, öz alimləri, filosofları varmış, əsrlər boyu da xristian Qərbindən üstün olmuşdu.
Bəs niyə bir zamanlar baş verənlər yenidən təkrarlanmır?
Bundan sonrakı mülahizələrimi məhz bu məqamlara kökləmək istərəm. İslamın qəbul etdiyi, dözümlü yanaşdığı müsəlman elmi gerçəkdən də olmuşdurmu?
Adətən istinad edilən faktlarda qismən həqiqət var. Bəli! Təxminən 775-ci ildən başlayaraq XII əsrin ortalarınadək, yəni 500 ilə yaxın bir vaxtda müsəlman torpaqlarında alimlər də, görkəmli mütəfəkkirlər də ortaya çıxmışdı. Demək olar ki, o dövrdə müsəlman dünyası əqli mədəniyyət baxımından xristian dünyasını üstələyirdi də.
Amma yanlış nəticələrin çıxarılmaması üçün bu faktı yaxşıca və dəqiq təqdiq, analiz etmək lazımdır. Qərb üzərində Şərqin tez solan üstünlüyünə və sonralar sürətlə açıq-aydın geridəqalmışlığına, cırlaşmasına səbəb olan müxtəlif elementlərin iştirakını qəbul etmək üçün Şərq sivilizasiyasının tarixini addımba-addım izləmək gərəkdir.
Doğrusu, islamın birinci yüzilliyinə fəlsəfə və elmdən daha yad bəlkə də heçnə olmamışdı.
Yüz illərlə gedən və ərəb şüurunu semit monoteizminin müxtəlif formaları arasında dolaşmağa məcbur edən dini mübarizənin nəticəsi olan islam, rasionalizm və ya elm adlandırılan hər şeydən 1000 il geridədir.
İşğala və quldurluğa yaxşı bəhanə tapıb islama qoşulan ərəb atlıları vaxtilə dünyada ilk savaşcı idilər, amma fəlsəfəyə bütün insanlardan ən az meylli olmuşlar, əlbəttə.
XIII əsrin şərq yazarı Əbu-əl-Fərəc ərəb xalqını belə qələmə verir: ”Bu xalqa xas olan və qürur verən elm dil bilgisi idi, dilin bütün ləhçələri, şeir qaydaları, nəsr yazma bacarığı idi… O ki qaldı fəlsəfəyə, Allah bu qabiliyyəti onlara verməmişdi.”
Bundan artıq bir şey demək də çətin olardı.
Bəşəriyətin ən ədəbi varlığı olan köçəri ərəb, mistisizm və düşünmə qabiliyyətinə ən az meyl göstərən insandır. Kainatın taleyini birbaşa idarə edən və peyğəmbərlərin zühurlarıyla bəşəriyyətə açılan Tanrı-Yaradan anlayışı hər şeyin izahı üçün iman gətirən ərəbləri qane edir. Bu səbəbdən də islam ərəb irqinin əlində olduğu vaxtlar, yəni ilk dörd xəlif və Omeyadlar dövründə, islamda dünyəvilik təsiri bağışlayan bir əqli hərəkət görünməməkdədir. Aleksandriya kitabxanasını, tez-tez iddia edildiyi kimi, Ömər yandırmamışdı. Onun vaxtında kitabxana, demək olar, tamamilə yoxa çıxmışdı, lakin onun təməlini qoyduğu zəfər gerçəkdən də hər cür elmi araşdırmaya və əqli fəaliyyət müxtəlifliyinə mənfi təsir buraxmışdı.
750-ci illərdə Persiyanın güclənməsi və Abbasilər sülaləsinin Bəni-Omeya sülaləsinə qalib gəlməsi ilə hər şey dəyişdi. İslam mərkəzi Dəclə və Fərat çayları ətrafına keçirildi, bu diyar Şərqin yaşadığı ən parlaq sivilizasiyanın qalıqları ilə hələ də dop-doludu. Bu, Xosrov Ənuşirvanın padşahlığı dönəmində ən yüksək zirvəyə çatmış Sasanilər sivilizasiyası idi. Buralarda əsrlər boyu incəsənət və sənaye çiçəklənirdi. Xosrov əqli fəaliyyəti də əlavə etdi. Konstantinopoldan qovulan fəlsəfə Persiyada sığınacaq tapmışdı. Hind kitablarının tərcüməsi də Xosrovun qayğısı ilə həyata keçirilirdi. Əhalinin əksəriyyətini təşkil edən Nestorian xristianlar yunan elmi və fəlsəfəsilə məşğul olduqlarına görə loğmanlıq sənəti də büsbütün onların əlində cəmləşirdi. Onların yepiskoplarının məntiq, həndəsə bilicisi olmasına da tez-tez rast gəlinirdi. Sasanilər dövrünün təsiri ilə yaranan fars dastanlarında körpü tikməyə hazırlaşan Rüstəm, djathaliki (katolikosu, Nestorian patriarxını və ya yepiskopunu) mühəndisliyə dəvət edir.
Bu möcüzəvi İran mədəniyyətinə qasırğa kimi gələn islam öz dəhşətli hücumuyla bütün gələcək tərəqqini 100 il dayandırdı. Ancaq sonralar Abbasilərin hakimiyətə keçməsi ilə sanki Xosrovun o parlaq dövrü təzədən dirildi. Yeni sülaləni şah kürsüsünə yüksəldən fars öndərlərinin başçılığıyla fars ordusunun çevrilişi olmuşdu. Əbdül-Abbas sülaləsi, xüsusilə də Mənsurlar, həmişə farsların əhatəsində olurdu. Onlar sanki yenidən doğulmuş Sasanilər idi. Varislərin tərbiyəçiləri və baş nazirlər olduqca mütərəqqi qədim fars nəslindən olan, parsizm adlı xalq inancına sadıq qalan, islamı da gec, məcburiyyət qarşısında könülsüz qəbul etmiş Bərməkilər idi. İnamı az xəlifələrin başına toplaşan nestorianlar tezliklə istisna imtiyazlara sahib olub onların baş həkimləri kimi çalışır. Bəşəriyyətin idrak tarixində xüsusi yeri olan Hərran şəhəri qədim zamanlardan bəri bütpərəst qalmış və Qədim Yunan elminin ənənələrini qoruyub saxlamışdı. Bax məhz bu şəhər yeni məktəb üçün dini vəhylərə yad olan alim təbəqəsini bəxş etmişdi. Onların içində isə istedadlı astronomlar xüsusilə fərqlənmişlər.
Bağdad, yenidən dirçələn Persiyanın paytaxtına çevrilir. Öncəki fatehlərin, ərəblərin, dili tamamilə dövriyyədən çıxmasa da, bununla bərabər müsəlmançılıqdan da büsbütün əl çəkilməsə də, yeni sivilizasiyanın ruhu mahiyyət etibarilə qarışır: fars və xristianlar üstünlük təşkil edir; idarəçilik və polis işi xristianların əlinə keçir. Bizim K a r l o v i n qlərin müassiri olan M ə n s u r, H a r u n - ə l - R ə ş i d, M ə m u n və b. yalnız ad baxımından müsəlmandırlar. Onlar zahirən bir dinə etiqad edir, o dinin irəlidə gedən papaları sayılır, amma ruh baxımından tamam başqa şeylərə meyl göstərirlər. Bilgi aşıqı olduqlarından bütün yadelli və bütpərəstlik nişanələrinə xüsusi maraq götərirlər. Onlar Hindistanı, qədim Persiyanı, daha da çox Yunanı araşdırır. Düzdür, bəzən müsəlman pietizm tərəfdarları (möminlik tərəfdarları.-Tərc.) Sarayda qəribə reaksiyalara nail olurlar. Hərdən xəlifələr riyakarcasına öz dostlarını, kafir sayılan və azad düşüncə sahiblərini, onlara qurban gətirir, sonra isə, ruh özgürlüyü üstələyəndə, xəlifə, alimləri, əyləncə yoldaşlarını yenidən yanına çağırıb dindar müsəlmanları təşvişə salaraq azad həyatı təzədən canlandırır.
”Min bir gecə” rəvayətlərindən tanış olan, demək olar, hər kəsin təsəvvürünə də həkk olmuş maraqlı, cazibəli Bağdad sivilizasiyasının izahı belədir. Bu sivilizasiya, rəsmi mütəəsiblik, həddindən artıq sərtlik və gizli özbaşınalığın, gənclik dövrü və ardıcıllıqsızlığın qəribə qarışığı idi. Burada ciddi incəsənət və həssas gündəlik həyat fanatik dinin əyri düşünən başçılarının həsabına çiçəklənirdi. Daima hədə-qorxu altında, padşahın pis kefinə düşüb amansız təqiblərə məruz qalmalarına baxmayaraq, möminlərin əxlaqsız kimi tanıdıqları adamlar sarayın sevilən-sayılanlarından idilər. Bəzən tolerant, bəzən də, əfsuslar ki, təqiblərə yol açan bu xəlifələrin dönəmində azad düşüncə inkişaf edirdi; motecalleminlər (guman ki, mötəzilər.-Tərc.) və ya ”mübahisəçilər” bütün dinləri idrakilik nöqteyi nəzərindən müzakirəyə məruz qoyur, açıq iclaslar təşkil edirdilər.
Əlimizdə qatı mövhumatçı tərəfindən yazıya alınmış bir hesabat var.
İcazə verin onu cənab Dozi tərcümə etdiyi kimi sizə təqdim edim.
Q a y o r a n həkimi Bağdada səyahət etmiş bir ispan dindarından motecalleminlərin söhbətlərində olub-olmadığını soruşur. ”Bəli, iki dəfə olmuşam, özümə söz də vermişəm ki, bir daha ora getməyəcəyəm”. Müsahib soruşur: ”Niyə?” Səyahətçi cavab verir: ”Özünüz baxın. Birinci iclasda nəinki hər cür müsəlman, hətta çürbəçür mürtədlər — qvebrlər (atəşpərəstlər.-Tərc.), materialistlər, ateistlər, yəhudilər, xristianlar da var idi. Bir sözlə, ora hər cür kafir toplaşmışdı. Hər cərəyanın öz inancını müdafiə etmək səlahiyyətini daşıyan başcısı varıydı. Hər dəfə də bu ağsaqqallardan biri otağa daxil olanda hörmət mənasında hamı öz yerindən qalxır və yalnız o oturanda otururdular. Zal tamamilə dolanda mürtədlərdən biri belə dedi: ”Biz ağıllı söhbət üçün toplaşmışıq. Şərtimizi bilirsiniz. Siz, müsəlmanlar, öz müqəddəs kitabınıza və ya Peyğəmbərinizin nüfuzuna söykənən dəlillər gətirməyin, nə ona, nə də buna inanmayacağıq. Ona görə də qoy hər kəs yalnız idrak bulağından götürülmüş dəlillərlə kifayətlənsin”. Bu sözlərə hamı əl çalmağa başladı.” Sözünü bitirən İspaniyalı ”İndi anlayırsınız da, belə sözləri eşidən mən bir də bu yığıncaqlara ayaq basmadım”,— dedi. ”Sonra başqa toplantıya dəvət etdilər, amma orda da eyni oyunların şahidi oldum.”
Fəlsəfə və elmin irəliləyişi gerçəkdən də məhz din ciddiyətinin müvəqqəti yumşalmasının nəticəsi olmuşdu.
Son Yunan məktəblərinin davamçılarından olan Süriyalı həkim-xristianlar peripatetik fəlsəfə, riyaziyyat, tibb və astronomiyaya olduqca yaxşı yiyələnmişdilər. Aristotel, Evklid, Qalien, Ptolemey ensiklopediyalarının və ümumiyyətlə, o zaman əldə olan bütün yunan müdrikliyini ərəb dilinə çevirmək üçün xəlifələr bu alimlərdən istifadə etdi. Əl-Kindi kimi çalışqan başlar bəşəriyyətin öz qarşısına qoyduğu və həll edə bilməyəcəyi əbədi suallar üstündə başladı. Onları filsuf (philosophos) adlandırırdılar və bundan sonra islama yad olanı ifadə edən bu sözə nifrət bəslənməyə başlandı. Filsuf, müsəlmanlar arasında vahimə, qorxu anlayışını ifadə etməyə başlayır. Çox vaxt bu söz, zındik, daha sonralar isə farmaçoun sözləriylə bərabər ölüm və təqib ehtiva edən anlam daşıyır. Etiraf edək ki, bu, islam qoynunda inkişaf tapmış bir rasionalizm idi. İkhvan əs-səfa adlı fəlsəfi cəmiyyət (”saf ürək qardaşlığı”) müdrik və ülvi ideya baxımından dəyərli fəlsəfi ensiklopediyanın nəşrinə başlayır. Tezliklə Əl-Farabi və Avisena adlı iki böyük şəxs o dövrə qədər görünməmiş ən dərin mütəfəkkirlər sıralarına daxil olurlar. Astronomiya və cəbr xüsusilə də Persiyada əla inkişaf etməyə başlayır. Kimya öz yeraltı işlərini görüb distillə edilmə və, ola bilsin, hətta barıt kimi nailiyyətlərdə biruzə çıxır. Şərqi yamsılayaraq müsəlman İspanya da belə axtarışlara baş vurur. Öz növbəsində yəhudilər də fəal əməkdaşlıq nümayiş etdirir. İbn-Badya, İbn-Tofayıl, Averroes XII əsrin fəlsəfəsini qədimdən bəri hələ görünməmiş bir zirvəyə qaldırırlar.
Mahiyyət etibarilə yunan-sasani olan, lakin bütün bilikləri ərəb dilində yazılan və ona görə də ərəb mədəniyyəti adlandırılan böyük fəlsəfə qurğusu bax budur. Bunu yunan qurğusu adlandırmaq daha doğru olardı sadəcə, çünki bütün bu çalışmalarda əsil məhsuldar başlanğıc Yunandan gəlirdi.
Bu süqut dövründə hər kəsin əqli dəyəri qədim Yunan elminin mənimsəmə dərəcəsindən asılıydı. Yunanıstan bilgi və doğru düşüncənin yeganə mənbəyi idi. Suriya və Bağdadın latın Qərbə üstün gəlməsinin yeganə səbəbi Şərqin yunan ənənəsi ilə təmasının çox olmasıydı. Evklid, Ptolemey və Aristotelin əsərlərini Hərran və Bağdaddan almaq Parisdən almaqdan daha asan idi. Ah! Kaş ki Bizanslılar o saxladıqları, amma tətqiq etməyini heç düşünmədikləri ədəbi inciləri belə bərk qorumazdılar! VIII və ya IX əsrlərdən başlayaraq Vissarionlar və Laskarislər peyda olsaydılar, XII əsrdə Suriya, Bağdad, Kordova və Toledodan gələn yunan eliminin bizlərə bu qədər dolanbac yollardan keçərək əlimizə çatmasına ehtiyac olmazdı. Bəşərin bilik çırağı bir xalqın əlində sönməkdə olarkən başqa xalqın bu çırağı əlinə keçirib onu yenidən alovlandırması möcüzəyə bənzəyir.
Yalnız bu baxımdan inamsızlıqlarıyla o vaxtın adamlarını özündən diksindirib qaçıran bədbəxt suriyalıların, bu təqibə məruz qalan filsufların, bu hərraniyanların yaradıcılığı xüsusi önəm daşıyır. Yoxsa bunların başlatdığı işin heç bir dəyəri olmazdı. Önəmli olan o idi ki, ərəb dilinə çevrilmiş yunan müdrikliyi vasitəsilə qədimlərdən yoğrulub gələn bilikləri Avropa idrakı öz dahiyanə çiçəklənməsi üçün əldə etmişdi.
Gerçəkdən də, ərəblərin son filosofu, unudulmuş və Mərakeşdə bədbəxtlik içində ömrünü başa vuran Averroes ölüm ayağındaykən bizim Qərb artıq tamam oyanmışdı: Abelyar dirçəlmiş rasionalizmi bəyan etmişdi artıq. Avropa öz əsil ruhunu tanımış və artıq bəşər ruhunu müxtəlif tilsimlərdən azad edə biləcək qeyri-adi takamülə başlamışdı. Burada, müqəddəs Jenevyeva dağında əqli fəaliyyət üçün yeni sensorium yaradılır. Çatışmayan isə qədimlik mənbəyi olan kitablar idi yalnız.
İlk baxışdan, Konstantinopol kitabxanalarında saxlanılan əski dövrlərin o orijinal əsərlərini götürmək çətin deyildi. Nədən bəzən çevikliyi az olan dildə yazılmış və yunan düşüncəsini yaxşı ifadə edə bilməyən tərcümələrə üz tutulmuşdu? Əfsuslar ki, latın və yunan aləmində baş vermiş dini ixtilaf kədərli ayrıseçkilik yaratmışdı. 1204-cü ildə baş verən fəlakətli Səlib yürüşü isə bu ixtilafı daha da dərinləşdirmişdi. Nəhayət, bizim yunanşünaslarımız – ellinistlərimiz – yox idi. Yalnız o vaxtdan üç əsr sonra Lefevr dEtapl və ya Büde kimi lingvist alimlər yetişdi.
Avropaya Bizans kitabxanalarının tozu altında qalmış həqiqi və əsil yunan fəlsəfəsinin yerinə yunan fəlsəfəsi İspaniyadan keyfiyyətsiz və boz tərcümələr vasitəsiylə daşınılırdı. Müsəlmanlar arasında səyahət etməsi məndə çox şübhə doğuran Herbert haqqında danışmayacağam, amma XI əsrdə yaşamış Afrikalı Konstantin aldığı müsəlman tərbiyəsinə görə öz zamanını da, öz vətənini də məhz çox bilgili olmağıyla geridə buraxmışdı.
1130—1150-ci illərdə arxiepiskop Raumondun himayəsi ilə Toledoda bütöv bir tərcüməçilik idarəsi təsis edilir...
Beləliklə, ərəb adlandırılan elm latın Qərbinə köç edərək, yoxa çıxır.
Latın məktəblərində Aristotellə eyni səviyyədə tutulan Averroes öz yurddaşları tərəfindən demək olar ki, unudulur.
Təxminən 1200-ci ildən sonra heç bir görkəmli ərəb mütəfəkkiri gözə dəyməməkdədir.
İslam qoynunda fəlsəfənin hər zaman təqib olunmasına baxmayaraq, o, bir müddət həyatını sürdürə bilmişdi. Lakin 1200-ci ildən sonra müsəlmanların dini reaksiyası fəlsəfəni üstələyir. O zamanın tarixçi və poliqrafları fəlsəfəni xoşagəlməz bir xatirə kimi dilə gətirir. Fəlsəfi əlyazmalar nəsə qəribə bir şey sayılır, məhv edilir. Astronomiyaya olan nisbətən yumşaq münasibətin səbəbi dünyanın əsas ölkələrinin istiqamətini müəyyən edib duaları doğru səmtə yönləndirməyə kömək etməsi idi. Tezliklə islam başçılığı fəlsəfə və elm ruhunu hərtərəfli inkar edən türk irqinin əlinə keçir. Bu andan sonra İbn-Həldun kimi istisnalardan başqa elm və fəlsəfənin qundaqdaca boğulduğuna görə islam dünyası geniş zəkalı bir şəxsiyyət də yetişdirmir.
Xanımlar və cənablar, mən ərəb elmi adlandırılan böyük elmi kiçiltmək fikrim yoxdur. Sözsüz, o, bəşər zəkası tarixində mütərəqqi bir başlanğıc sayılmaqdadır. Düzdür, bu elmin özünəməxsusluğu bəzən şişirdilir, xüsusən də astronomiya sahəsində. Lakin başqa ifrata varıb ərəb elmini həddindən artıq da kiçiltmək lazım deyil. VI əsrdə, qədim sivilizasiyanın yoxa çıxması və XII-XIII əsrlərdə yaranan Avropa dahiliyi arasında, belə demək olarsa, ərəb dövrü yerləşməkdədir. Bu dövrdə insan ağlının əski axtarışları islam tərəfindən təqib edilən digər dinlərin sayəsində gəlişməyə davam edirdi.
Bu ərəb adlandırılan elmdə həqiqətən ərəb olan nə var?
Dil və yalnız dil!
Müsəlman işğalları Hecas dilini dünyanın hər yerinə yaydı. Çox sonralar latın dilinin başına gələnlər əvvəl ərəb dilinin başına gəlir. Latın dili qədim L a s i u m a yad olan düşüncə və duyğu carçısına çevrilmişdi. Averroes, Avisenna, Əlbatinin ərəbliyi Böyük Albert, Rojer Bekon, Fransisk Bekon və ya Spinozanın latınlığına bərabər idi.
Elm və fəlsəfəni ərəblərin hesabına yazmaq bütün xristian ədəbiyyatını, sxolastikləri, XVI, qismən də XVII əsrlərin elmini latın dilində olduğu üçün qədim Rumun hesabına yazmağa bərabərdir.
Əslində maraqlı olan budur ki, ərəb sayılan bütün digər mütəfəkkir və alimlərdən yalnız Əl-Kindi mənşəcə ərəb idi. Yerdə qalanları fars, transsakson, ispan, Buxaralılar, Səmərqəndli , Kordovalı, Sevilyalı və s. idilər. Onlarda nəinki ərəb qanı, ruhları belə ərəb ruhuna yad idi. Düzdür, öz düşüncələrini ifadə etmək üçün ərəb dilindən istifadə ediblər. Bu dil, yeni ehtiyaclar üzündən ilkinliyini əldən verən və orta əsr mütəfəkkirlərinə əngəl olmuş latın dili kimi ərəb dili də bunlara yetərli deyildi.
Poeziya və natiqliyə uyğun olan ərəb dili çərçivələri metafizika üçün tamamilə yararsız bir silahdır. Məhz bu səbəbdən ərəb düşünürləri (mütəfəkkirləri) və bilim adamlarından yaxşı yazıçılıq edən olmamışdı.
Beləliklə, bu elm ərəb elmi deyildisə, bəlkə müsəlman elmidir?
Bəlkə islamizm bu idrak axtarışlarında yardımçı olmuşdur?
Kəsinliklə yox! Bu gözəl əqli çalışmalar büsbütün persiyalıların, xristianların, yəhudilərin, harranlıların, ismaililərin, bir də öz dinlərinə qarşı daxili hiddət bəsləyən müsəlmanlar olmuşlar. Əsil dindarların tərəfindən isə bu hərəkat yalnız lənətlərə tuş olmuş.
Xəlifələrin içində yunan fəlsəfəsinə ən çox həvəsli olan Məmun müsəlman ilahiyyatçıları tərəfindən heç bir güzəştə gedilmədən lənətlənirdi. Məmunun hakimiyyəti dövründəki bütün bəlalar islama yad olan təlimlərə dözümlülüyə qarşı allahın cəzası sayılırdı. Bəzən imamların səyilə ayağa qalxmış kütlənin xoşuna gəlmək üçün fəlsəfə və astronomiyaya aid əsərlər ictimai meydanlarda yandırılır, su quyularına və çənlərinə atılırdı. Bu elmlərlə məşğul olanlar zındıq (kafir) adlandırılırdı. Alimlərin özləri isə küçələrdə döyülür, evləri yandırılırdı. Camaat içində populyarlıq dalınca qaçan hakimlər isə çox vaxt mürtəd alimlərin öldürülməsinə izin verirdilər.
Beləliklə, mahiyyət etibarilə islamizm həmişə elmi də, fəlsəfəni də təqib edib, sonralar isə tamamilə boğmuşdu.
Bununla belə, islam tarixində iki dövrü ayırmaq gərək: biri — islam doğuşundan XII əsrə, digəri isə -- XII əsrdən bugünümüzə kimi.
Mötəzilə adlanan protestantçılığa bənzər cərəyanlarla içindən yeyilən və kiçilən islam özünün birinci dönəmində həm daha az təşkilatlanmış, həm də daha az fanatik idi. İkinci dönəmində islam küt, kobud, savadsız tatar və berber irqlərin əlinə keçdiyindən vəziyyət dəyişir.
Islamizmin özəlliyi odur ki, nəsillər dəyişdikcə bu dinin tərəfdarları daha da qəddarlaşırdı. Dini hərəkata başlayan ilk ərəblərin peyğəmbərin missiyasına inanmaqları da şübhə doğurur: iki, üç əsr müddətində bu şübhə heç gizlədilmirdi də. Sonralarsa ruhani və dünyəvi hakimiyyətin fərqi sezilməyən ehkam hakimiyyəti başlayır. Qayda-qanunlara lazımınca rəayət etməyən hər kəs məcburiyyətə və bədən işkəncələrinə məruz qalırdı. Bir sözlə, işkəncəvermə baxımından bu sistem, olsun ki, ispan inkvizisiyasını da geridə qoymuşdu.
İctimai quruluşda vətəndaşlıq məfhumunun din tərəfindən əsarətə alınmasından daha dərin azadlıq məğlubiyyəti yoxdur. Ən yeni çağda bu növ ictimai təşkilatın cəmi iki örnəyini tanıyırıq: bir tərəfdən — müsəlman ölkələrində, digər tərəfdən isə — dünyəvi səlahiyyətlərə malik olduğu dövrlərdəki Papalıq. Qeyd edilməlidir ki, islamınkıyla müqayisədə Papanın ictimai hakimiyyəti cüzi bir sahəyə basqı edirdi. İslam isə yer kürəsinin geniş hissəsini istismar edib tərəqiyyə tamamilə zidd olan, ilahi vəhyə və toplumun talelərinə guya nəzarət edən quruluş ideyalarını dəstəkləyir.
İslamı dəstəkləyən liberalların islamdan anlayışları belə yoxdur. İslam, ruhaniliyin dünyəviliklə kip birliyidir, dar çərçivəli ehkam hakimliyidir, bəşəriyyətin ayağına bağlanılmış ən ağır zəncirdir. Təkrar edirəm, orta əsrlərin birinci yarısında islamın fəlsəfəyə dözümlülüyünün səbəbi ona maneə yarada biləcək gücün olmamasından qaynaqlanırdı. Gücsüzlüyü isə bağlarının zəifliyi və tabeçiliyində olanlara qarşı terror tətbiqinin hələ yaxşı təşkil olunmaması idi. Öncə qeyd etdiyim kimi, polis (dövlət.-Tərc.) büsbütün xristianların əlində idi və əsas Alidlərin (həzrət Əli tərəfdarları?-Tərc.) niyyətlərinin təqibinə yönəlirdi. Beləliklə, bir çox şey kifayət qədər zəif din şəbəkəsinin kəməndindən yayına bilirdi. Sıraları ehtiraslı dindarlarla dolandan sonra isə islam hər şeyi məhv etdi: dini terror və riyakarlığın sırası gəldi. Sözgəlişi deyim ki, özünü zəif hiss edənə qədər islam liberal qalırdı, öz gücünün fərqinə varandan sonra isə qəddarlığa çevrildi.
Bir zamanlar gücü çatmadığından məhv edə bilmədiyini onun məziyyəti, uğuru, fəxri saymayaq. Lap əvvəldən boğa bilmədiyi fəlsəfə və elmi islamın ayağına yazmaq müasir biliklə əldə edilmiş ixtiraları ilahiyyatçılarınkı saymağa bərabərdir. Əslində ixtiralar ilahiyyatçılara rəğmən edilirdi, çünki Qərb teologiyasının təqiblərə olan sevgisi islamizminkindən heç də geri qalmırdı. Lakin islamizmin fəth etdiyi ölkələrdə azad fikrin boğulması cəhdləri uğurlu olmuşdu. Bu sahədə Qərb dindarlarının şansı gətirməmiş, çağdaşlıq ruhunu boğa bilməmişdilər. Bizim Qərbimizin yalnız bir ölkədə, İspaniyada, bəxti gətirmişdi. Dəhşətli istismar sistemi burada elm ruhunu boğmuş, amma, sizə deyim ki, gec ya tez bu nəcib diyar yeni yüksəlişə güc tapacaq. İnkvizisiyanın, II Filipin və V Piyin insan ağlına gəlməyən məhdudiyyət niyyətləri həyata keçsə idi, müsəlman ölkələrindəki durum Avropanın da başına gələ bilərdi.
Həqiqətən də, anlaya bilmirəm, qəsdində olduğu pisliyi gerçəkləşdirə bilməyən və ya çatdırammayan adamlara niyə minnətdar olunmalı?! Yox! Bu fəlakətli dünyamızda məzlum və zəiflərə təsəlli verib dayaq olan müsəlman dininin, əlbəttə ki, böyüklüyü və gözəlliyi var. Amma buna rəğmən yaranan yenilikləri qundağındaca boğmağa çalışan islama minnətdarlıq etmək əsassızdır. Qatili olduğun adamın varisi olmaq mümkün deyil; təqibçilərin təqib etdiyi həmin şeylərlə zənginləşmək olmaz.
Bəlkə də alıcənablığının bolluğundan islama rəğmən və islama qarşı yaranan, xoşbəxtlikdən də qarşısı alına bilinməmiş hərəkatı bəziləri islamın təsiri nəticəsi sayır.
Avisenna (İbn Sina.-Tərc.), Avenzoar və ya Averroes (İbn Rüşd.-Tərc.) kimilərini islamın xidməti saymaq Qalileyin kəşflərini katolisizmin xidməti saymağa bənzəyir. İlahiyyat Qalileyə yalnız əngəl törədirdi; böyük astronomun fəaliyyətinə mane olmaqdan zəifləyib gücdən düşmüşdü.
Kainat və onun talelərinin verdiyi çözülməz tapmacalar arasında insan idrakının içində rahatlıq axtardığı hansısa simvolları qınamaqdan uzağam! Din kimi islamizmin də nurlu tərəfləri yox deyil. Hər halda mən məscidə girərkən onun kandarında həyəcanlanmadığım vaxt olmamış. Bunu da deyimmi, bilmirəm... Müsəlman olmadığıma görə hərdən təəssüflənmişəm də. Lakin insan zəkası üçün islamizmın ancaq ziyanı var. Maariflənmə yollarını islam başqa dinlərdən daha qəddarca qapayıb istədiyini daha uğurla gerçəkləşdirdiyinə görə, fəth edilmiş ölkələrdə rasional əqli mədəniyyət tamamilə əlçatmaz olmuş. Gerçəkdən də, müsəlmanları başqa insanlardan fərqləndirən cəhət biliyə nifrət, bütün axtarışların lazımsız, fani və yaramaz məşğuliyyət olmasına əminlikdir. Çünki təbiətin tədqiqi tanrı dərgahının zəbti, işğalı sayılır, tarixin tədqiqi islamaqədərki zamanı da içərisinə aldığı üçün öncəki inanc yanlışlıqlarını yaddaşlarda oyada bilər...
Şəxsən mən əminəm ki, bilik xeyirdir. Bilik vasitəsilə törədilə bilən şərə qarşı kifayət qədər güclü silah da elə yenə də bilikdir. Hər halda bilik tərəqqinin tam zəfərinə xidmət edəcək yalnız. Tərəqqi deyəndə bəşəriyyətə və azadlığa hörmət anlayışlarından ayrılmaz olan əsil tərəqqini nəzərdə tuturam.
Jozef Ernest Renan
29 mart 1883-cü ildə Sorbonda oxunmuş mühazirə
İxtisarla ruscadan çevirən: İlahə Ucaruh
