B.Rassel. İnsanların çoxu özlərini bədbəxt saymaqda yanılırlar
Filosof Bertran Rassel ilə "XOŞBƏXTLİK NƏ &…
Güntay Gəncalpla sekulyarizm haqda söhbət
– Güntay bəy, niyə İslam ölkələri tarixində ilk dəfə məhz Qafqaz türklərində sekulyarizm kimi qavramlar tələffüz edilməyə və bu kimi düşüncələr ortaya çıxmağa başladı?
– Rus hüquq sistemi cangüvənliyini sağladığı üçün ilk olaraq, Mirzə Fətəli Axundov Batı siyasi, sosioloji və fəlsəfi litraturundakı qavramları dilə gətirib açıqlaya bilirdi. Ortam dəyişikliyi üzündən Qafqaz türkləri onların düşüncəsini sömürən tarixi keçmişdən qopa bilmişdilər. Tunesdəki kimi. Tunes də Fransa işğalına uğradıqdan sonra sekulyar zehniyyəti əldə etdi, çünki öz tarixində yox idi. Bizdə də bu kimi aydınlanmanın yolunu rus yönətimində Axundov kimi aydınlar açdılar.
– Ancaq Axundovun şəxsiyyətinə münasibət birmənalı deyil.
– Doğru. Axundov dil və ədəbiyyat sahəsində türk milliyyətçiliyinin, tarix sahəsində isə fars milliyyətçiliyinin qurucusudur. Onun gəlişdirdiyi əlifba daha çox türk dilinin hərflərinə görə düzənlənmiş və ayrıca, türk dilində ədəbi əsərlər yazmış, ədəbi tənqidlə uğraşmışdır. Bütün bunlar türk milli kimliyinin Axundov timsalında yüksəlişi anlamındadır.
– Necə düşünürsünüz, onu fars milliyyətçisi olmağa sövq edən nə idi?
– Anlaşılan Axundovu vətən anlamında İran milliyyətçisinə gətirib çıxaran onun ölkəsiz və vətənsiz olması idi. O zaman “Azərbaycan” adında tarixdə bir ölkə və tarixi-siyasi bölgə yox idi. İranın içindəki Azərbaycan da Səfəvilərdən sonra İrani kimliyin qalası və İran milliyyətçiliyinin fikir ocağı olmuşdur. Bu gerçəklər o zamankı Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi kimi şəxsiyətlərin İrançı oluşlarına meydan açmışdı. Onların söyləm və şeirlərində İran özlənən vətən və ölkə kimi görünmüşdü.
– Bəs sonra bu görüşün çökməsinə səbəb nə oldu?
– Osmanlı ilə irtibata girildikcə bu görüş çökməyə başlamışdı. Birinci səbəb bu idi. İkinci səbəb isə yeni vətən icad etmə düşüncəsinin doğması idi. İran-Səfəvi-Sasani tarixi ortamından qopuşdan sonra səfəviyətin təlqin etdiyi Osmanlı düşmənliyi Qafqazda qismən də olsa, keçərliliyini itirmişdi. Özəlliklə sekulyar zehniyyət Qafqaz türklərində ortaya çıxdıqca xurafələrə gömülmüş İran-Səfəvi tarixi mühitinə qarşı ikrah hissi də ortaya çıxdı. İran-Səfəvi kimliyinə qarşı çıxmanın üç səbəbi var idi.
– Birincisi...
– Sekulyar dünyagörüşünün ədəbi mətnlərdə biçimlənməsi.
– İkinci...
– Osmanlı ilə ilişkiyə girmələr.
– Bəs üçüncü?
– Rusiya yolu ilə modern mədəniyyətlə tanışlıq. Bu dönəmlərdə Osmanlı gənc aydınları da batılılaşma fikirini təbliğ edirdilər. Avropada oxumuş Osmanlı gəncləri sekulyar ədəbi mətnlər oluşdurmağa başlamışdılar. Bu ortaq amaclar Qafqaz və Osmanlı türklərini birləşdirirdi.
– Maraqlıdır, sekulyarizm Qafqaz türklərində necə anlaşılırdı?
– Bu suala cavab vermədən öncə “sekulyarizm nədir?” sualı üzərində bir az durub düşünəlim.
– Yaxşı, sekulyarizm nədir?
– Düşüncənin heç bir sınır və çərçivə tanımaması olaraq nitələyəlim. Renessansdan sonra ilk dəfə “həqiqət” qavramı din dışı anlam daşımağa da başlamışdı. Bu da həqiqətin öz zatında bir olmasına rəğmən, onun idrak edilmə şəklinin bireylərə görə dəyişdiyi fikrini ortaya qoymaqda idi. Bunu Hüseyn Cavidin əsərlərində “Hər kəsin öz eşqi, öz Allahı var” şəklində görə bilirik. Beləcə, həqiqətin bir olmadığı, çoxlu və çoxluqçu olduğu düşüncəsi doğdu. Həqiqət “bir” olsa da, onun çoxlu təzahür və anlaşım şəkilləri mövcuddur. Buna meydan açılmalıdır. Batı Orta çağ litraturunda həqiqət, yalnız dini qavram olaraq bilinirdi. Doğu Orta Çağında burxulmuş olan bir çox İslam ölkələrində də günümüzə qədər həqiqət bütün siyasi, fəlsəfi, sosial boyutları ilə ancaq hakim sinfin din anlayışının içində bir anlam daşımaqdadır. Bu din anlayışının dışında həqiqət deyə bir durum olmamışdı, olamaz. Doğu Orta çağı qaranlığına ilk dəfə Axundov qarşı çıxdı. Qafqaz türklərində ortaya çıxan sekulyarizm Doğu Orta Çağının durağan qaranlıq zehniyyətinə qarşı hərəkətdə olan şüurun doğuşu idi.
– Necə düşünürsünüz, bunu ilk səbəb kimi nəyi göstərmək olar?
– Sekulyarizmin ortaya çıxışının ilk səbəbi kitabla tanış olmaları idi. O dönəmə qədər kitab deyildiyində molla-feodal sinfinin yazdığı cəfəngiyat nəzərdə tutulurdu. İbni-Sina, İbni-Rüşd, Biruni kimi sekulyar dünyagörüşünə sahib olan şəxsiyyətlər, yalnızca öz yaşamları zamanında basqı altında tutulmamışlar, yüzillər boyunca çıxarçı şəriətçilər tərəfindən əsərləri yasaqlanmışdır. Fizika, kimya, hesab oxunuşu və bu yolla Tanrının bir olduğunu isbatlama yasaqlanmışdır. Bu yolda İbni-Rüşdün tənqid etdiyi Qəzzalinin fətvaları vardır. Qafqaz türkləri Rusiya bilim mərkəzlərində kimya, fizika, hesab kimi bilimlərlə tanış oldular. Sekulyarizm də bilimə və bilimin sinifləndirilməsinə dayanmaqdadır.
– Yəni bu amillər sekulyar görüşün doğmasına səbəb olur?
– Sekulyarizmin əsasını bilgi təşkil edər. Bilgilər də üç bölümə ayrılır və bu üç bölüm dışında bir şey yox kimi görünməkdədir. Bu üç bilim sahəsini bir az açıqlamaq istərdim.
– Birinci...
– Bilinən bilgilər (elmi bilgi). Bilimdə sıçrayış, ancaq düşüncənin sərbəstliyi ilə gerçəkləşər. Azad düşüncə olmayan ortamda bilim də özünü gəlişdirə bilməmişdir. Bilim adamlarının çoxu Orta Çağdan bəri azad düşüncə ortamı yolunda mücadilə etmiş və çoxları da bu yolda öldürülmüş, ya da basqı altına alınmışlar.
– İkinci...
– Bilinməsi mümkün olan bilgilər. Elmi problemlər, nəzəriyyələr və sair.
– Bəs üçüncü?
– Bilinməsi mümkün olmayan bilgilər. Mistik problemlər və teoloji kimi sahələr. Bizim tariximizdə ancaq üçüncü sahə ilə uğraşılmış və birinci, ikinci sahələrə imkan yaradılmamış, çünki elm, sadəcə, ilahiyyat sahəsini bilmək anlamında anlaşılmışdır. Bilgiləri bu biçim sinifləndirmə sekulyar zehniyyətin və elmi olaraq düşünən ağlın özəlliyidir. Bu konuda cüzi də olsa, Qafqaz türkləri Rusiya vasitəsilə bilgilər əldə etmiş, ənənəvi düşüncədə fərqlilik ortaya çıxmışdı. Hətta təsis edəcəkləri ölkə üçün nəzərdə tutduqları bayraqda bu üç mərhələli sekulyar anlayış öz yerini tapmışdı. Elmi və dəqiq olaraq bildikləri türk kimliyi idi – mavi rəng. Modernləşmə elmi problem idi – al rəng. Və bu iki verilərdən yola çıxaraq aydınlanmış ağla dayanan İslam anlayışı meydana çıxırdı-yaşıl rəng.
– Bu arada sekulyarizm və dini söyləmlər arasında nə kimi fərq mövcud olub?
– Din politik bilgilər icad etmək zorunda deyildir. Politik bilgilər ürətmək ağlın işidir. Din ədalət söyləmi və əxlaqi dəyərlər icad etmək yolunu seçdiyi üçün insanın vicdanına xitab edər. Quranda “Biz sizə şah damarınızdan da yaxınız” söylənməsinin səbəbi də bu olsa gərək. Mahatma Qandi kimi istisna durumları nəzərə almazsaq, politika vicdandan uzaq aktivitə kimi meydana çıxmış və ümumən ölkələrarası, qruplararası və fərdlərarası mənafeləri təqib etmişdir. Oysa din tanrını sürəkli olaraq təqib edər və Allahı bütün davranışlarda şahid və nazir olaraq görər. Din yaşantı biçimi olaraq bu ilişkilər ortamında əxlaqi dəngə bərqərar edər. Minillər boyunca din və məzhəb savaşları yolunda saysız insan qanının axıdılmasının səbəbi dinlə siyasi mənafeləri birləşdirmək olmuşdur. Bəşəriyyət uzun tarixi təcrübədən sonra sekulyar zehniyyəti yaxalayaraq dini dövlət işlərinin dışında tutmağı başarmışdır. Bu, siyasilərin dinsiz olması anlamında deyildir.
– Siyasətçi də hər bir insan kimi dindar və ya dinsiz ola bilər.
– Lakin laiklik öncəsi dönəmlərdə dinsiz siyasətçi belə, çıxarı adına kəndisini dindar göstərib xalqı sömürmək yolunda idi. Beləcə də, bu an bir çox İslam ölkələrində olduğu kimi siyasiləşən din, əxlaqı da siyasiləşdirdi. Dövlətin dindən bağımsız olması, onun dinə qarşı savaş açması anlamında deyildir. Dövlət bir qurumdur, qurumun dini ola bilməz, din ağlı və vicdanı olan insan üçündür, qurum üçün deyildir, din qurumsallaşdığında ədalətsizliyin araçına dönüşər. Siyasiləşən əxlaq isə əxlaqsızlığın tam olaraq kəndisidir. Din adına keşiş-feodal, molla-feodal sinfi böyük cinayətlər etdiklərindən Fransa kimi bəzi ölkələrdə bu qaranlıq dini tarixə qarşı aşırı sekulyarist duruş meydana çıxmış, keşişlərə qarşı saldırılar düzənlənmiş, kilsə mal varlığı milliləşdirilərək onların sərmayəsi olmaqdan çıxarılmışdır.
– Necə bilirsiniz, sekulyarizmin özünü də sinifləndirmək olarmı?
– Məncə, iki növ sekulyarizm təcrübəsi ilə qarşı-qarşıyayıq: Birinci aşırı Sekulyarizm. Böyük Fransa Devrimindən sonra ortaya çıxdı. Xalqı aşırı şəkildə yüzillər boyunca sömürən kilsəyə qarşı sekulyarizm Böyük Aydınlanma sürəcinin ürünü kimi meydana çıxmışdır. İnqilabçı sekulyarizm 1789-cu il Fransa İnqilabının ürünüdür. Günümüz İranında molla-kapitalizm sinfinin molla-məscid təşkilatının tətbiqatında olduğu kimi, o zamanın da Fransasında duyğu zəminində sömürücü kilsə-keşiş örgütünə qarşı kütlədə antipatiya oluşmuşdu. Volter, Monteskyö, Diderot, Russo kimi böyük aydınların əsərləri də digər yandan aydınladıcılıq missiyasını öz üzərlərinə götürmüşdülər. Beləcə keşiş-kilsə otoritəsi devrilərək ona qarşı inqilab gerçəkləşdi və bu möhtəşəm inqilab bəşəriyyətin böyük tarixi problemini də çözmüş oldu. İnqilab da buna deyərlər. İnqilabın kitabı, aydınlanma sürəci və teorisi olar. Yoxsa bir ovuc molla-feodal sinfinin düşüncəsiz kütləni başına toplayıb fətvalarla İranda olduğu kimi qətl törədərək azadlıqları sınırlamaq inqilab sayılmaz. Bu, cinayət törətmək adına baş qaldırırdır. Heç bir tarixi problemi də bəşər üçün həll etmədi.
– Bəs ikinci...
– İkinci ilımlı Sekulyarizm. İlımlı Sekulyarizm XIII yüzildə İngiltərədə meydana çıxaraq kralın yetkilərini sınırlamağa başlamışdı. Sekulyarizm Fransada inqilabçı və İngiltərədə intibahçı şəkli ilə ortaya çıxmışdı.
– O zaman laiklik nə idi? Sekulyarizm və laiklik arasında fərq varmı?
– Bu haqda türkiyəli filosof Bedia Akarsu xanım bunları söylər: “Sekulyarimzləlaiklik arasında bir ayrım var. Sekulyarizm qavramı arxasında İngiltərə və laiklik qavramı arxasında Fransa kültür və siyasi tarixi durmaqdadır. Sekulyarizm sözünü ingilislər qullanır. Fransızlar bu qavramı laikliklə qarşılamışlar. Aralarındakı fərqsə ingilis və fransızların fərqli kültürəl və siyasi keçmişləridir. Aydınlanma dönəmi ilkin İngiltərə də başlamış, ancaq bütün dünyaya yayılması Fransız Devrimi ilə olmuşdur. İngiltərədə yazılı anayasa olmadığından Fransız ana yasası örnək alınmış və genəldə laiklik qavramı qullanılmışdır”. Sekulyarizmi intibahçı və reformist laiklik və laikliyi də inqilabçı sekulyarizm olaraq anlamaq mümkündür. Yeri gəlmişkən, böyük yazar Viktor Hüqonun 1850-ci ildə Fransa Milli Məclisində laiklik vurğulu çıxışını burada vermək yararlı olar.
– Aha...
– Hüqo bu söhbətində deyirdi: “Hökumətin qatil olma imkanlarını əlindən ala biləcək bir toplum inşa etməliyik. Hökumət yırtıcı heyvan kimi davrandığında onunla da yırtıcı heyvan kimi davranacaq bir toplum olmalıdır. Keşişin yeri kilsədə, dövlət orqanlarının yeri isə siyasi orqanlarda olacaq bir toplum inşa etməliyik. Nə hökumət keşişlərin moizə işlərinə, nə də məzhəb büdcə, siyasət və dövlət işlərinə qarışmalıdır. Qadın və erkəklərin eşit haqlara sahib olduğu bir toplum inşa etməliyik. Məktəbdən başlamış, kollecin bitiminə qədər eyitim parasız olmalı, bütün istedadların önündəki sorunlar qaldırılmalıdır. Bir düşüncənin olduğu yerdə kitab da bulunmalıdır. Nə bir kənd ilk, nə bir qəsəbə məktəbsiz, nə də bir şəhər universitetsiz qalmalıdır. Bütün bunlar yalnız laik bir hökumətin gözətimində gerçəkləşə bilər. Tam olaraq laik və ancaq tam olaraq laik bir hökumət bu sorunları çözə bilər. Aclığın yıxıcı və yaxıcı bəlasından uzaq olan bir toplum inşa etməliyik. Ey qanun yazanlar, bu sözü məndən duymuş olun ki, yoxsulluq bir sinfə özgü durum deyil, bütün topluma aid bir sorundur. Yoxsulun əzabları, sadəcə, ona özgü deyildir, bu, bütün toplumun ortaq fəlakətidir. Yoxsulun can çəkişməsi zənginin də ölümünə yol açar. Düzən və qanunun ən kötü düşməni yoxsulluqdur. Yoxsulluq da cəhalət kimi dan sökülməsini bəkləyən qaranlıq gecədir”.
– Sekulyarizmin idarəçiliyə keçdiyi çağla ondan əvvəlki çağları necə müqayisə etmək olar?
– Türk filosof Bedia Akarsu bu haqda eynən bunları söylər: “Sekulyar yönətim şəkli doğduğu gündən bəri özgürlüklərin, demokratiyanın, insan haqlarının və dini pluralizmin önü açılmağa başlamışdır. Azad insanların yetişə biləcəyi ortam demokratiya ilə yönətilən toplumdur. Fərd ancaq təməli laiklik və sekulyarizm olan demokratik bir toplumda gəlişmə imkanı tapar. Bunu sağlayacaq olan da laik bir eyitimdir”. İnsan haqları, düşüncə azadlığı ancaq sekulyar bir anayasa cizgisində ortaya çıxa bilər.
– Sekulyarizmin zehni və obyektiv durumları olaraq nələri söyləyə bilərsiniz?
– Sekulyarizmi nəsnəl (obyektiv) və öznəl (subyektiv) olaraq görmək və yorumlamaq mümkündür. Nəsnəl sekulyarizm dini qurumların siyasi qurumlarla ayırd edilməsi ilə gözlə görülür biçimdə ortaya çıxmışdır. Subyektiv sekulyarizm şüurlardan xurafələrin uzaqlaşdırılması və ağlı önə çıxarmaqla mövcudluq göstərmişdir. Özəlliklə hesab, biologiya, fizika, kimya elmlərinin gəlişməsi və məktəblərdə oxudulması ilə zehni sekulyarizm daha da gəlişmə göstərmişdir. Olqulara xurafələrin açısından deyil, səbəb-nəticə bağlantılı elmi yöntəmlə yanaşmaq zehni sekulyarizasionun özəlliyidir. Sekulyarizm elmiliyi və demostifikasiyanı, yəni miflərdən arınma sürəcini gücləndirməklə varlığı sezgilərlə anlamağı da göz ardı etməz. Orta Çağda fizika kimi bilimlərə pis baxmanın səbəbi bu elmin xurafələri dağıtması üzündən idi. İndiki bir çox İslam ölkələrində olduğu kimi doğaşünaslıq xoş qarşılanmamışdır. Lakin laiklik doğaşünaslıq üçün ağlın önündəki din anlayışlı divarları yıxmışdır.
– Xristianlıq və sekulyarizm arasında...
– Renessans sonrası Batı tarixi xristianlığın sekulyarizə edilmiş şəklidir. Xristianlıqdakı Tanrı qarşısında eşitlik və axirət qavramları sekulyarizə edilərək qorunmuşdur. Tanrı qarşısındakı eşitlik və bərabərlik eşit haqlara sahib olan vətəndaşlar qavramı ilə açıqlanmışdır. Axirəti qurtarmaq bu dünyanı abad etməklə açıqlanmışdır. Çünki o dünya bu dünyanın uzantısı isə o zaman bu dünyanı yaşanılır hala gətirmək gərəkməkdədir.
– O zaman İslam dini bucağından sekulyarizm necə açıqlana bilər?
– Batı fəlsəfəsinin icad etdiyi sekulyarizmin cüzi görüntülərini İslam kitabında görmək mümkündür. Lakin bu zəif görüntüləri ağlın gücü illə genişlətmək mümkündür. Məncə, Quran üzərinə modern təfsir ölçüləri ilə yanaşarsaq, sekulyar söyləmin oradan çıxarılması mümkün ola bilər. Quranın heç bir yerində axirət dünyadan öncə gəlməmiş, axirət qavramı daima bu dünyadan sonra keçmişdir, yəni öncə bu dünyanı yaşanılır duruma gətirmək gərəkir. Bu dünyanın düzənləyici amili də Qurana görə ağıldan başqa bir şey deyildir. Ağlın qullanılması ilə bağlı Quranda çox israrlar var. Lakin fərdi və ortaq tarixi ağlı İslam tarixində molla-şeyx-feodal əsir almışdır. Batı toplumlarında Sekulyarizm öz qurumlarını da oluşdura bilmişdir. Özəlliklə eyitim sistemində sekulyar görüş egemən olmuşdur. Səfəviyətdə olduğu kimi xristianlıqda da bəşər sıfırlaşdırılmış, heçləşdirilmiş ağılla qarşılaşırdı. Ağıla sayqı göstərmə sürəci başladıqdan sonra insan öz onuru və şərəfi ilə tarix səhnəsinə girməyə başlayaraq sıfır olmadığını isbatlamağa çalışmışdır. Sıfır olmadığını isbatlamağa çalışan Batı insanının əqli verilərinin ürünü olaraq fəlsəfi, hüquqi və siyasi alanda sekulyarizm qurumsallaşmışdır.
– Sekulyarizmin siyasi, hüquqi və fəlsəfi fərqlilikləri və bunun İslam tarixində yeri haqda nə deyə bilərsiniz?
– Sekulyarizmin siyasi, hüquqi və fəlsəfi sahəyə daşınmasında nominalizmin, yəni isimləndirmə və qavramsallaşdırma elminin böyük etkisi olmuşdur. İslam tarixində dini hüquqla məşğul olan fiqh adında bir sahə ortaya çıxmışdı. Fiqh ünsürü və fəqihlik qurumu bir sürü gərəksiz qavramlarla İslam tarixində öz otoritəsini bərqərar etmişdir. Bu da nominalizmin meydana çıxışını önləmişdir. Klassik fiqhin qaranlıq kabusu insan ağlı üzərinə öz kölgəsini düşürmüş, hüququn, insan və doğa haqlarının doğumunu əngəlləmişdir. İnsan zehninin genişləyərək fəlsəfi, teoloji, elmi, politik, sosioloji, kültürəl, hüquqi gəlişmələr sağlaya bilməsi, yalnız qavramsallaşdırma və yeni qavramlar ürətməklə mümkün ola bilər. İslam dünyasında fəlsəfənin sönüklüyü də sırf bu üzdən olmuşdur.
– Aydındır.
– VIII-IX əsrlərdə Mötəzilə məzhəbinin qurucuları Yunan və Hind fəlsəfə və elmini ərəb dilinə tərcümə edərək yeni qavramlar ürətdilər. Bunun uzantısı olaraq Əlkindi, Əlxarəzmi, Farabi, Biruni, İbni-Rüşd, İbni-Sina kimi şərhçilər və bilim adamları İslam tarixində meydana çıxdı. Sonrasında bu sürəc durdurularaq düşüncələr susduruldu. Hətta riyazi və fəlsəfi yolla Tanrının varlığını isbata qalxışan Farabi, İbni-Sinalar kimi alimlər Qəzzali kimi fəqihlər tərəfindən tənqid edilmişlər. Riyaziyyat yasaqlandığında ağıl da susdurular. Batıda təcrübi bilgilərin önündə kilsə və Doğuda da məscidlər əngəl oluşdururdular. Kilsə əngəli qalxdığından nominalizmə meydan açıldı, lakin İslam Doğusunda yeni düşüncə və təcrübi bilgilərin önündə ən böyük əngəl, durağan ağla sahib olan molla-şeyx irticası olmuşdur. Nominalist olmaq üçün denəyçi, təcrübəçi olmaq gərəkir. Çünki kainatla ilişki qurmanın tək yolu dildəki qavramlardır. Quran da kainatla əqli irtibat yolunda tutarlı bilgilər var. Quranda deyilir ki, “Və göylərdə və yerdə olanların hamısını sizin araşdırmanıza sundu.” Quranın işarə etdiyi kainatı araşdırmanı ağlın dışında nə ilə araşdırmaq olar? Ayrıca, Quranda iki kitaba işarə edilər: “Zalik-əlkitab” (o kitab) və “haz-əlquran” (bu Quran). O kitab uzaydakı varlıqlar, kainat kitabıdır, bu kitab isə əldə bulunan mətndir. Digər tərəfdən Peyğəmbərə ilk nazil olan “Ələq” surəsinin ilk beş ayəti başdan sona qədər bilgi, elm, kitab və qələm haqqında danışar. Yəni bütünüylə ağlın kəndisini realizə edən araclara işarə edər. Quran üzərinə molla-feodal inhisarçılığı olmazsa, toplum kəndiliyindən sekulyarizmə doğru sövq edilər və bu sövq edilişdə də Quran onun yolunu açar, onun rəhbəri olar.
– Nominalizm və sekulyarizm ilişkisi anlaşılmadı. Məncə, bu haqda bir az daha açıqlama lazım olacaq.
– İsim əşyanın özəlliyini bildirən addır. Bu üzdən nominalizm əşyanın özəlliyini qavramlarla yansıtma, açıqlama elmidir. Bu, sadəcə, fizika elmləri sahəsində deyil, sosial və hüquq alanında da öz etkisini sürdürmüşdür. Sosial elmlərdə ürətilən hüquq qavramları sekulyarizmə uzanma yolu olmuşdur. Sekulyarizmin özəlliklə egemen və sömürücü imperial və imperialist dindən bağımsızlığının bir neçə anlamı mövcud olmuşdur.
– Bir...
– Siyasətin dindən bağımsızlığı anlamında siyasi sekulyarizm dini qurumu siyasi qurumdan ayırmışdır.
– İki...
– Etiqadın dindən bağımsızlığı anlamında sekulyarizm. Etiqadi sekulyarizm dinsəl zorakılığı və molla-feodal sinfinin etiqad alanından uzaqlaşmasını və Tanrı ilə insan arasında heç bir aracın olmaması gərəkdiyi bilincini doğurmuşdur.
– Sonra...
– Dindən bağımsız əxlaq anlayışı da əxlaqi sekulyarizmi doğurmuşdur.
– Dörd...
– Hüquq ölçülərinin dindən qopuq şəklinə “hüquqi sekulyarizm” deyəlim. Hüquqi sekulyarizm, yəni insan haqlarının idrakı.
– Əxlaqi sekulyarizm İslamiyyətə qarşı deyilmi?
– Əxlaqi sekulyarizmin izlərini mötəzilə öyrətilərində görmək olar. Bu haqda iranlı modern filosof və şiəlikdə reformdan yana olan Abdulkərim Soruşun daha geniş və aydınladıcı fikirləri vardır. İslam tarixində bu mövzular üzərində əsasən mötəzililər durmuşlar. Mötəzilə məzhəbinə görə, Tanrı əxlaqi bir varlıqdır. Əxlaqi dəyərlər Tanrıya tabe deyil, Tanrı əxlaqi dəyərlərə tabedir. Tanrı əxlaq ötəsi varlıq deyildir. Daha çox yasaqlardan yana olan əşəri məzhəbinə görə isə, Tanrı əxlaqın ötəsində bir varlıqdır və əxlaq da Ondan qaynaqlanmaqdadır. Əxlaqi sekulyarizm anlayışında Tanrı özü də əxlaqi bir varlıqdır. Mötəzilənin əxlaqi sekulyarizm anlayışına görə, əxlaqın dinə ehtiyacı yoxdur, əxlaq dindən bağımsız bir olqudur. Bu üzdən də mötəzililər vuruldular. Mötəziləyə görə bir şey yaxşıdırsa, o, Tanrının istədiyi üçün yaxşı olmamışdır. Yaxşı olan olan bir varlıq Tanrı tərəfindən də qəbul edilmişdir. İslam aləmində bunun tərsi bir fikir yayqın idi. Yaxşı olan olan bir olqu Tanrının istəyi üzərinə yaxşı olmuşdur. Mötəziləyə görə, yaxşılıq Tanrı iradəsindən bağımsızdır. Tanrı, sadəcə, yaxşı və gözəl olanların yaxşı və gözəl olduqlarını bəyan etmişdir. Mötəzilə qarşıtı olan əşərilik bunun tərsini düşünürdü. Ona görə, yaxşı olan şəriətin istədiyi üçün yaxşıdır. Əşəriliyə görə, din olmasaydı yalan və doğrunun anlamı olmazdı.
– Modern fəlsəfə, sekulyarizm, əxlaq və din məsələsi problemi, siz demişkən, necə yorumlana bilər?
– Modern fəlsəfədə əxlaq dindən bağımsız bir qonu başlığıdır. Sekulyar əxlaq anlayışı üçün insan, mahiyyətinə görə önəmli yaradılış deyildir, çünki ekzistensialistlərin də qeyd etdiyi kimi, mahiyyət insanın kəndisi tərəfindən yaradılar. Lakin insan kəndisi öz vücudunun yaradıcısı ola bilməz. O zaman onun mahiyyətinin müsəlman, xristian, və... olmasından asılı olmayaraq vücudunun sayqıya dəyər olduğunu anlamaq lazımdır. Əxlaq üçün mahiyyət yox, vücud var. Tanrının ən dəyərli yaratdığı əsər insan vücududur. Avropada bu əxlaq və hüquq anlayışını ortaya qoyan ekzistensial fəlsəfənin hesabına milyonlarca Doğu insanı bu ölkələrin quraq iqlimindən, dini basqısından qaçaraq Avropada insan kimi yaşaya bilməkdədir. Sekulyarizm doğmadan öncə Avropa zehniyyəti üçün xristianlığın dışında olanlar düşmən görülməkdə idi. Yəni Doğu tarixində hələ də davam edən və müsəlman olmağı üstünlük olaraq görən irqçi qaranlıq görüş Batı tarixində də mövcud idi. Ustad Cəmil Meriçin də ifadə etdiyi kimi “XV əsrdən bəri bütün buluşlar laiklərin və sekulyaristlərin əsəridir”.
– Milli kimlik və sekulyarizm...
– Milli dillər, milli dövlətlər, milli mədəniyyətlər də sekulyarizasion sürəcinin ürünü kimi meydana çıxmışdır. Yalnız demokratik və laik ölkələrdə insan psixologiyasını dərindən incələyə bilən ədəbi mətnlər işıq üzü görmüşdür. Laik olmayan ölkələrdə sənət və ədəbiyyat inkişaf edə bilməmişdir. Bu haqda J.P.Sartr maraqlı təsbitdə bulunmaqdadır: “Aşırı dərəcədə qapalı, ya da aşırı dərəcədə dini bir toplumda başarısızlıq dövlət, ya da din tərəfindən gözlərdən saxlanar. Demokratik ölkələrdə və daha özgür və laik toplumlarda başarısızlığıdən gəlmək şeirə düşər”. Modern şeirin sekulyar ölkələrdə doğmasının səbəbi də bu olsa gərək.
– Ümumiyyətlə, sekulyarizmin təməl məqsədi nə olub və hansı problemləri çözmək istəyib?
– Sekulyarizm də “azadlıq”, “ədalət”, “demokratiya”, “barış” qavramları kimi insan haqlarını savunmaq amacı ilə ortaya çıxmışdır. Sekulyarizmin amacı sosial olquları qutsallıq statusundan dışlamaq olmuşdur. Heç bir dini və ideoloji qurum, heç bir dini şəxs, peyğəmbər və imam qutsal deyildir. Dini acıdan qutsallıq, ancaq Tanrıya özgüdür və insanı qutsallaşdırmaq Tanrıya şərik qoşmaqdır. İslam peyğəmbərini də Quran “Mən də sizin kimi insanam” şəklində tanıtmaqdadır. Beləcə, heç bir din və ideoloji qutsal və insan həyatından üstün deyildir. Vətən anlayışı bilə insan həyatından üstün və qutsal deyildir. Qutsal olan insanın həyatıdır. Həyatın yaşanılır olması üçün maddi-mənəvi çalışmalar sekulyarizmin içəriyini təşkil etmişdir. Bu baxımdan sekulyarizm sosial və siyasət işlərində ağıl mehvərliliyi önə çıxararaq, hər kəsə Kantın “düşünmə cəsarətin olsun” görüşünü genişlədərək qloballaşdırmışdır. Molla-feodal sinfinin qutsallaşdırdığı teoloji dışı xurafi anlayış, dini, xunxar və qan içən bir qurum halına gətirmişdir.
– Məsələn, məzarpərəstlik kimi durumların sekulyar anlayışda yeri nə ola bilər?
– Səfəviyətlə başlayan imamların, pirlərin məzarlarını ziyarət din sayılaraq İslamın kitabı bir yana buraxılmışdır. Quran “kimsəni ölçüsünün ötəsində sorumlu tutmarıq” deyə bəyanda bulunar. Hər kəsin bir ölçüsü var, bu ölçüsünü dünyada realizə etmək üçün molla-kapitalist sinfi adındakı əngəl ortadan qaldırlmalıdır. Sekulyarizm fərdin öz ölçülərini dini otoritənin basqısı dışında gerçəkləşdirməsinin yolunu açar. Bu da öz-özünə pir, imam qəbri ziyarətlərini ağıl dışı olaraq görmək anlamındadır.
– Bizim klassik mətnlərimizdə modern şəkli ilə olmasa da, sekulyar görüş bəyan edilibmi?
– Doğuda xalqı din adına sömürən molla-feodal düzəninə, din anlayışına qarşı etirazlar olsa da, bunlar siyasi fəlsəfə çatısı altında bir sistem olaraq bütünləşməmişlər. Füzuli kimi bir çox əski aydınlar İslam ölkələrində şeyx-molla basqısı üzündən yaşamağın çox zor olduğunu və azad yaşaya bilmək üçün içdən müsəlman və zahirən xristian olmağı düşünmüşlər. Çünki kəndisini müsəlman göstərən şəxsin həyatı üzərində molla-şeyx basqısı başlayaraq onun fərdi azadlığını daima sınırlamışdır. Füzuli deyir:
“Qeydi-İslam Füzuli, sənə bir afətdir,
Bir hisar eylə sən ondan özünə zünnarı”
– Yəni...
– Yəni müsəlman görünmək bir bəladır, bu üzdən azad yaşaya bilmən üçün başına xristianlıq göstərgəsi olan bir sarıq sarmala ki, müsəlmanlar özəl dünyana burunlarını soxmasınlar. Daha da irəli gedərək Füzuli açıqca namaz və təsbih əhlinə inanmamağı tövsiyə edər:
“Könül, ta vâr əlində camı-mey təsbihə əl vurma,
Namaz əhlinə uyma, onlar ilə durma, oturma!”
– Aha...
– Füzulinin namaz əhlinə yanaşmamağı önərməsi Quranın “Maun” surəsindən təsirlənmişdir. Maun surəsində Allah vay namaz qılıb da xeyirli iş görməyən, yoxsulun halına göz yumub, yetimə qeydsiz qalanların halına deyə bəyanda bulunar.
– İslam Dünyasında xilafət və imamət kimi qavramları sekulyarizm fəlsəfəsi ilə necə açıqlamaq olar?
– İslamın kitabı olan Quranda nə xilafət, nə də imamət adında siyasi qurumdan söhbət edilər. Heç birisi yoxdur. İslam kitabında sorunların çözümü üçün şuranın qərarına görə davranmaq hökm edilmişdir. Peyğəmbərin vəfatından sonra da xilafət o günün şərtlərinə görə, siyasi teori olaraq gəlişdirildi. Lakin bu sistemin çox əksik yanları var idi. Üçüncü xəlifə Osman o qədər yaşlanmışdı ki, qərar verəcək durumda deyildi. Yerini könüllü olaraq şuranın tərcihinə buraxıb kənara çəkilsəydi İslam tarxindəki bu qədər iç savaşlar da olmazdı. Demək ki, iqtidar sevgisi Osman üçün hər şeydən üstün olaraq görünmüş. Yəni xilafət bir siyasi teori olaraq ortaya çıxdığında onun hər tərəfini dərindən incələyib yasalarla tərif etmədilər.
– Aydındır...
– Xilafət şura ilə bəlli zaman dilimi üçün seçiləcək olsaydı, bunun günümüzdə də tətbiqində bir problem olmazdı. Lakin xəlifə olan gəlmiş və getməmiş, sonrasında getməmək bir yana, öz oğullarını xəlifə olaraq təyin etmişlər. Artıq bunun islam ədaləti ilə olan bağları qoparaq xilafət adı altında şahlıq üsulu davam etdirilmişdir. Bunun da əsasını qismən Osman və sonra da onun yaxın qohumları Əməvilər qoymuşlar. İmamət isə İslamda yoxdur, imamət Allaha şərik qoşmaqdır. Çünki yalnız Allah yaradıcıdır, qutsaldır, məsumdur. Bu xüsusiyyətlər imama xas ola bilməz. Quranda keçən şura sözünün modern tanımı demokratiyadır. Nə xilafətə gərək var, nə də imamətə. Bu haqda böyük müsəlman mütəfəkkir İqbal Lahuri də çox düşünərək fikirlərini kitablaşdırmışdır. Ona görə “son peyğəmbərlik” ifadəsinin anlamı budur ki, artıq bundan sonra elmi və təcrübi ağlınızı qullanmalısınız və daha sizlərə bir daha peyğəmbər gəlib kitab gətirməyəcəkdir. Bu üzdən də İqbal Lahuri Atatürkün Türkiyədə xilafəti qaldırıb laik düzənə keçişini böyük həyəcanla alqışlayırdı. İslamın və insan haqlarının önündə əngələ dönüşən xilafət və imamət anlayışları modern siyasi yöntəm olaraq qəbul edilə bilməz.
– Söz gəlib çıxdı Türkiyə mövzusuna, islam ölkələrində ən başarılı demokratik təcrübələr Türkiyədə yaşanır. Maraqlıdır, Türkiyə modelində sekulyarizmin özəlliklər nədir?
– Türkiyədə sekulyarizm bir daha öndərin tətbiqatının nəticəsidir. Çünki modern Türkiyə qurulduğunda xalqın yüzdə doxsan beşi yazıb oxumaq bilmirdi. Atatürkün, bəlkə də, başarısının təməlində xalqın yazıb oxumaması durmaqda idi. Təsəvvür edin, xalq osmanlıdan qalma xurafi bilgiləri beyninə doldurmuş olsaydı, Atatürkün tətbiqatı qarşısında necə dirənərdi. Lakin xalqın ağlı boş idi, gündəlik həyat bilgisi dışında heç bir şey onun ağlında yox idi. Ona nə versəydin, qəbul edəcəkdi. Osmanlıcanın da tarixdən bu qədər silinməsinin səbəbi sırf bu üzdən idi. Xalq o saxta dili bilmirdi, o saxta dildə heç bir zehni təcrübəsi yox idi. Sekulyarizmin ana şərtlərdindən biri də milli və xalq dilinə meyldir. Bu üzdən xalqın dilinə əsaslanaraq osmanlıcanı heç bir dirənişlə qarşılaşmadan yox etdilər. Çünki osmanlıcanın yox edilişindən xalqın heç xəbəri olmadı, o, devşirmələrin saxta və devşirilmişi dili idi, xalq elə bir dilin olduğundan xəbərdar deyildi. Bu üzdən Türkiyədəki sekulyarizmin heç bir Volteri, Russosu və aydını yox idi. Üst bir insan xalqa bunu açıqladı. Xalq bunun bilincində deyildi, xalqı öz haqqının bilincinə vardıran üst insanın iradəsi və tətbiqatı idi.
– Tutalım, Türkiyədə laiklik və Atatürk düzəni olmasaydı, nələr ola bilərdi?
– Atatürk laikliyi Anadoluda tətbiq etməsəydi, indi Türkiyə də Misir, Əfqanistan və İran kimi Doğu Orta Çağının qaranlıq bataqlığında gömülüb qalacaqdı. Atatürk sadəcə xalqın qurtarıcısı savaşçı öndəri və yeni ulusal kimliyinin yaradıcısı olmamış, həm də siyasi fəlsəfəsi və kitabı olmayan, tarixi demokratik təcrübəsi bulunmayan, insan haqlarına sayqı göstərməyən Qaranlıq İslam ölkələri orta çağının aydınlatıcısı olaraq meydana çıxmışdır. yalnızca bir millətin qurtarıcı və qurucusu deyil, laiklik uyqulamaları ilə türk-İslam tarixinin də qurtarıcısı olmuşdur. Çünki yalnız Atatürkün laiklik uyqulamaları ilə İslamı özgürcə anlama biçimi ortaya çıxmış, susdurulan və söndürülən ağıl aydınlanmış, İslam və onun kitabı saxta şeyxlik sinfinin əsarətindən qurtulmuşdur. Şeyxlik və mollalıq sinfinin təşkil etdiyi tarixi həbsxanadan insan ağlı və düşüncəsi sərbəst buraxılmışdır. Yalnız Atatürkün laiklik uyqulamaları ilə xurafi ilahiyat bilgilərinin əsarətində bulunan düşüncə və ağıl özgürlüyə buraxılmışdır. Atatürkün laiklik uyqulamaları ilə İslam kitabı Quran sömürücü və söndürücü şeyxlik sinfinin inhisarından çıxarılaraq bütün xalqa aid edilmişdir. Quranın molla-şeyx sinfinin inhisarında olması gərəkən bir kitab olmadığı, bütün xalqa aid Tanrı vəhyininürünü olduğu Atatürkün laiklikuyqulamaları ilə bilinmişdir.
– O zaman heç bir elmi, fəlsəfi təcrübəsi olmayan Qafqaz türklərində sekulyar zehniyyətin doğması necə oldu?
– Gerçəkdən sərt zehni qaranlığın varisləri olan Qafqaz türkləri aydınları necə oldu da siyasi sekulyarizmi gerçəkləşdirə bildilər? Səfəvilərdən qalan qavramlar ağlı söndürən sadist və mazoxist qavramlar idi. Ağlaşma, sızlama, lənət, nifrət və kin qavramlarından başqa səfəviyət tarix üçün mənəvi bir şey miras buraxmamışdı. Sekulyar zehniyyətin Qafqazda doğması Səfəvi-İran mirasına antitezis olaraq meydana çıxdı. Qafqazın molla-feodal bilgilərinin orbitindən uzaqlaşması kəndiliyindən qurtuluş şansı doğurmuşdu. Səfəviyətlə qaranlığa gömülən, çevrə və dünya ilə təmasını qopararaq kabuslu sosial ortama dönüşən bölgənin gələnəklərindən, təqlidindən, din anlayışından qopuş istər-istəməz aydınlanmaya yol açacaqdı. Qafqaz türkləri aydınları az da olsa Səfəvi-İran qaranlığına qarşı ədəbi mətnlər və ayrıca, düşünsəl qavramlar oluşdurmuşdular. Türkləşmə, modernləşmə və islamlaşma geniş üfüqləri olan qavramlar idi. Zatən bu üç qavramın bir yerdə oluşu və bir-birini aydınlatmaları kəndiliyindən sekulyarizmə doğru hərəkət amilləri idi. Qafqazlarda sekulyarlaşma və milli kimlik qazanma, milli dövlətə doğru irəliləmə sosial bir hərəkətlilik deyildi. İctimai hərəkətlilik xalqla iqtidar arasındakı bir olqudan ibarətdir. Nə xalq var idi, nə iqtidar.
– Necə yəni nə xalq var idi, nə iqtidar?
– Yəni xalq Səfəvi-İran xurafi mirasının içində çabalayıb durur, “ölülər”inin dirilməsi üçün Səfəvilərin tarixi başkəndi olan İsfahandan gələn “Şeyx Nəsrullah”ların əlində oyuncaq idi. Ortada olan iqtidarsa rus hakimiyyəti idi. Qafqaz türk aydınları xalqsız bir hərəkət başlatmışdılar. Bu hərəkətdə səfəvizədə xalqın iştirakı yox idi. Onlar yeni xalq yaratmaq əzmindəydilər. Düşünən, kimliyinin bilincində olan, şirkdən uzaq və pirə, imama, imamzadaya deyil, yalnız Allaha tapınan azad bir xalq yaratmaq istəmişdilər. Milli dövlət azınlığın iradəsi və Osmanlı türk ordusunun müdaxiləsi ilə quruldu. Xalq öz baş yarmağı, zəncir vurmağı ilə məşğul idi. Yalnız xalqdan qopuq azınlıq bir kəsim maddi-mənəvi həyatın dəyərini kəşf etmişdi. Bu azınlığı da xalq qəbul etmirdi.
Kult.az
