Məqalə ilk dəfə 1914-cü ilə Hibbert Journal dərgisində nəşr edilib.

Metafizika, və ya dünyanı bütöv dərketmə, hər zaman iki əsas insan impulslarının vəhdət və münaqişəsində gəlişmişdi. Bu impulslardan biri mistisizmə, digəri isə elmə sövq edirdi. Bəzi insanlar birinci impulsun, bəziləri də yalnız ikincinin arxasınca gedərək böyüklüyə çatmışlar. Örnəyin, Yumda elmi impuls tamamilə hökm sürür, Bleykdə isə elmə olan ədavət, dərin mistik təsirlə yanaşı yaşayır. Lakin filosof adlandırdığımız böyük insanlar isə eyni zamanda həm elmə, həm də mistisizmə ehtiyac duyurdular. Onların həyat amacları hər ikisini də ahəng şəkildə birləşdirməyə cəhddən ibarət idi. Məhz bu alternativin yorucu qeyri-müəyyənliyini ortadan qaldırma, fəlsəfəni elm və dindən daha yüksək məşğuliyyətə çevirir.

Elmi və mistik impulsların ətraflı xasiyyətnaməsini vermədən öncə bunları iki filosofun örnəyində əyani olaraq göstərəcəyəm. Bu insanların şübhəsiz böyüklüyü hər iki sahəni orqanik birləşdirə bilmələri ilə müəyyənləşirilir. Heraklit və Plaronu nəzərdə tuturam.

Məlum olduğu kimi, Heraklit ümumi dəyişikliyə inanırdı: zaman hər şeyi yaradır və məhv edir. Çox az qalmış fraqmentlərdən Heraklitin öz baxışlarına necə gəlib çıxdığını anlamaq asan deyil. Lakin onun bəzi mülahizələri guman etməyə vadar edir ki, bunların mənşəyi elmi müşahidə olmuşdur. O deyir: “ Gözlə görülə bilən, qulaqla eşidilə bilən və öyrənilə bilən hər şeyi üstün tuturam”. Bu, müşahidəni Həqiqətin yeganə zamini sayan empirikin dilidir. Başqa bir parçada “Nəinki hər gün yeni günəş doğur, günəş belə özü daima təzələnir”, deyilir. Paradoksal xasiyyətinə baxmayaraq, bu fikir də elmi refleksiyanın açıq-aydın nəticəsidr. Burada bir sualla bağlı düyün çözülür: yerin altında qərbdən şərqə günəş bir gecədə necə yol gedir? Ola bilsin ki, məhz birbaşa müşahidələr Heraklit təliminin mərkəzi mövqeyini yaratmışdı. Bu mövqe, bütün görünən əşyalar vahid dəyişməz substansiya olan odun keçəri dönəmləridir fikrindən ibarətdir. Gerçəkdən də, yanmanı müşahidə edərkən əşyaların öz görünüşünü tamamilə dəyişməsini, alov dilləri və istisinin isə havaya qalxıb yox olmasını görürük. Heraklit deyir: “Hamıya eyni olan bu dünyəvi qaydanı nə allahlardan, nə insanlardan heçkim yaratmamış, o həmişə olmuş, indi də olan və gah alışan, gah da sönən əbədi yaşayan od olacaqdır”.

“Odun dəyişmələrindən birincisi dənizdir: dəniz isə yarısı torpaq, yarısı hava axınıdır”.

Bu nəzəriyyə çağdaş elm üçün qəbul edilməz olsa da, öz ruhuna görə elmidir. Ola bilsin ki, Platonun istinad etdiyi məhşur “eyni çaya girənə hər dəfə yeni sular axır” kəlamı da elmdən ilhamlanıbmış. Bir başqa parçaya da rast gəlirik: “Eyni sulara həm giririk, həm də girmirik; biz həm mövcuduq, həm də mövcud deyilik.”

Mistik olan bu müddəanı Platonun gətirdiyi və elmi olan müddəasıyla qarşılaşdırma (müqayisə) bu iki ənənənin Heraklit sistemində nəcə ahəng birləşdiyini göstərir. Mahiyyət etibarı ilə mistisizm, Kainat haqdakı təsəvvürlərimizə gərgin və dərin inam hissinə yaxındır. Məhz duyğu elmə söykənən Herakliti həyat və dünya haqda olduqca qəribə və kəskin bir fikri söyləməyə vadar edir: ”Əbədiyyat, şaşki düzüb oynayan bir uşaqdır: dünya üzərinə hakimlik uşağa mənsubdur”.

Elm yox, yalnız poetik təxəyyül, zamanı (zaman anlayışını), tamamilə məhsuliyyətsiz uşaq şıltaqlığına malik olan despotik dünya sahibinə bənzədə bilər. Əksliklərin bərabərliyi düşüncəsinə də Herakliti məhz mistisizm gətirib çıxarır. O deyir: “Xeyir və şər mahiyyətcə eynidir”, “Tanrıda hər şey gözəldir, yaxşı və ədalətlidir; insanlarsa bir şeyi ədalətli, digərini ədalətsiz sayır.”

Heraklit etikasının əsasında da mistisizm az deyil. Çox guman ki, “İnsanın xasiyyəti onun iblisidir” fikri yalnız elmi determinizmdən ilhamlanmış, amma ancaq mistik olan şəxs deyə bilərdi ki, “hər sürünən canlı qamçıyla yemə tərəf qovulur”, “ürəklə mübarizə etmək çətindir. Çünki o, arzularının hər birini ruhun bahasına alır”, “müdriklik, hər şeyi hər şeydə idarə edən düşüncəni dərk etməkdir”.

Misalları artırmaq da olar, lakin bu adamın xasiyyətini anlamaq üçün yuxarıda verilənlər də kifayətdir: ona elə gəlirdi ki, elmi faktlar gəlbindəki alovu qidalandırır və o, dünyanın dərinliklərinə baxmaq üçün öz daxili, yarıb keçən və hər şeyi  udan atəşinin parıltısını oraya yönəldirdi. Bu xasiyyətə malik insanda biz mistikaçı və alimin həqiqi vəhdətinə rast gəlirik ki, bu da təfəkkür sahəsində mümkün olan ən ali nailiyyətdir.

Platonda da həmin o ikili impuls vardır, amma mistik element daha güclüdür, kəskin münaqişələrdə də həmişə qalıb gəlir. Onun mağara təsviri, bilgi ilə reallığın bilgi ilə duyğu reallığından daha həqiqi və daha real olmasına inamın klassik xülasəsidir. /.../ [1]

Platonun bütün təlimindəki kimi, bu parçada da fəlsəfi ənənəyə dönmüş, indi də hələ geniş yayılmış, həqiqi gerçək olanla xeyir olanın eyniləşdirilməsinə rast gəlirik. Platon, xeyirin qanunvericiliyini qəbul edərək fəlsəfəylə elm arasında elə  bir yarıq açıb ki, ondan, fikrimcə, hər iki tərəf ziyan çəkib, indi də ziyan çəkməkdədir. Alim, ümüdləri nə ilə bağlı olmasına baxmayaraq, təbiəti öyrənərkən onlardan yayınmalıdır; həqiqətə çatmaq istəyirsə, bunu filosof da etməlidir. Həqiqət müəyyən ediləndən sonra etik mülahizələrə haqq verilər yalnız. Etik mülahizələr, duyğularımızın həqiqətə olan münasibətini müəyyənləşdirdiyində və həyatımızı həqiqətə uyğun təşkil etmək üsulu kimi yarana bilər və yaranmalıdır; lakin bu həqiqətin necə olacağını onlar diktə etməməlidirlər.

Platonun əsərlərində onun ağlının elmi tərəflərini göstərən elə yerlər var ki,  bunu o özü aydın dərk edir, yəqin ki. Bu anlamda ən diqqətə layiq parça, hələ gənc olan Sokratın Parmenidə ideyalar nəzəriyyəsini izah etməsidir.

Sokrat, saç, kir və çirkab kimi şeylərin deyil, xeyir ideyasının olduğunu anladandan sonra, Parmenid, “hətta ən pis əşyalara da etinasızlıq göstərməməyi” Sokrata  məsləhət verir, bu məsləhət də söyləyənin əsil elmi tərzdə ağılını sərgiləyir. Fəlsəfə öz böyük imkanlarını realizə etmək istəyirsə, ali reallığın içinə mistik girişmə və gizli xeyir qərəzsizliklə uzlaşdırılmalıdır. Bu uzlaşmaya nail ola bilməmə  idealistik fəlsəfəni əksərən zəif, cansız və xəyali etmişdir. İdeallarımız dünya ilə nigahda bar verə bilər yalnız, təklikdə onlar barsız qalır. Amma ideal, faktdan qorxursa, ya da dünyanın əvvəlcədən onun istəklərinə tabe olmasını tələb edirsə, bu birlik baş tutmaz.

Parmenid, bütün Platon təfəkküründən keçən mistisizmdə çox ilginc bir mövzunun banisidir. Bu mistisizm “məntiqi” adlandırıla bilər, çünki o, məntiqə aid olan nəzəriyyələrdə ifadə edilib.  Bu cür mistisizm Parmeniddən başlayaraq Hegel və onun ən yeni şagirdləri ilə bitən bütün mistik yönlü böyük metafiziklərin mülahizələrində əsas rol oynayır.[2] Parmenid deyir ki, reallıq yaradılmamış, dağıdılmaz, dəyişilməz, bölünməzdir; o, nə əvvəli, nə də sonu olmayan “böyük buxovların hüdudlarında hərəkətsizdir, çünki yaranış ilə ölüm, sübut həqiqətiylə kifayət qədər ondan uzağa atılıb”. Fundamental prinsip, Hegelin fikrinə bənzədilə bilən bu fikirlə ifadə edirib: “ Olmayan şeyi bilmək olmaz, bu mümkünsüzdür, bunu ifadə etmək də mümkünsüzdür; çünki düşünülə bilən şey ola da bilər — bunlar eyni şeydir.” Bir də: “Düşünə və deyə bildiyimiz  lazım və olası şey vardır; çünki bunun olması mümkündür, olmayan şeyin də olması mümkünsüzdür.” Bu prinsipdən belə nəticə çıxır ki, dəyişmə mümkünsüzdür; çünki olmuş haqda danışmaq olar və, deməli, prinsipə görə, o hələ var.

Hər çağda və dünyanın hər yerində mistik fəlsəfə, nəzərimizdən keçirdiyimiz bu iki təlimdəki bir sıra qənaətlərə söykənirdi.

Birincisi, bu, diskursiv analitik dərkə zidd olan intuitiv girmə bacarığına inamdır;  müdriklik yoluna inamdır: məcburediciliyə malik olan qəflətən aydınlanma yoluna inamdır. Bu yol, zahiri hadisələrin dərkində yavaş və səhvlərlə dolu, duyğulara söykənmə xüsusuyyətli elmi yolun əksidir. Fikrini daxili həyacanlarında cəmləşditməyi bacaran hər kəs, gərək ki,  nə vaxtsa ətraf aləmin  gerçək olmamasını duyubdur; gündəlik şeylərlə bağlantı yoxa çıxır, xarici dünya öz e′tibarlılığını itirir, adama da elə gəlir ki, tamamilə təkliyə düşmüş ürək öz dərinliklərindən dəli kimi rəqs edən, indiyədək gerçək olmuş və bizdən asılı olmayaraq yaşayan fantastik kabusları üzə çıxardır. Bu, mistik açılımın neqativ yanıdır: adi biliyə qarşı doğan şübhə, ali müdriklik olanı qavramağa yardım edir. Neqativ təcrübə ilə tanış olanların çoxu bundan o tərəfə getmir, amma mistik üçün bu, daha geniş dünyaya bir qapıdır.

Mistik açılım sirr açılması və gerçək müdrikliyin qəflətən aşkarlanması duyğusundan başlayır. Həqiqətin aydınlığı, açıqlığı duyğusu hansısa konkret anlamadan daha öncə gəlir. Bu sonuncu, açılım anında əldə edilən tələffüz ediləmməyən təcrübə üzərində refleksiya nəticəsidir artıq. Gerçəklikdə bu məqamla bağlı olmayan e′tiqadların sonralar onun cazibə sahəsinə düşməsi az deyil. Buna görə də mistiklərin baxışlarına şərik olan düşüncələrə əlavə olaraq onların bir çoxunda başqa, xüsusi və keçici fikirlərə də rast gəlirik ki, bu fikirlər subyektiv mötəbərliyini gerçək mistik olanla qovuşma sayəsində qazanmışlar. Belə əhəmiyyətsiz artırmalara diqqət yetirməyə bilərik, bütün mistiklərin şərik olduğu məsləklərlə də kifayətlənə bilərik.

Mistik aydınlanmanın ilkin və birbaşa nəticəsi həmin bu dərketmə yolunun mümkünlüyünə inamdır. Bu yol, vəhy ya da intuisiya adlandırıla bilər. Bu yol, illüziya bataqlığına kor bələdçilik edən mülahizə və analiz duyğularına ziddir. Hadisələr aləminin “o biri tərəfi”ndəki və tamam fərqli reallıq haqda təsəvvür də bu inamla sıx bağlıdır. Bu reallığa heyrət çox vaxt ona səcdəyə gətirib çıxarır; hesab edilir ki, o, duyğu təsəvvürlərindən oluşan nazik pərdəylə örtülmüş, hər zaman, hər yerdə yaxındadır. Həssas ağıl üçün bu reallıq, şübhə doğurmayan insan cahilliyi və qüsurları arasından belə bütün əzəmətiylə parlamağa hazırdır. Şair, rəssam və aşiq bu parıltını axtarmaqdadırlar: bunların görmək istədikləri gözəllik onun yalnız zəif in′ikasıdır. Lakin mistik (mistik şəxsiyyət), bütöv bilgi işığında yaşayır: başqaların ancaq dumanlı duyduqlarını o aydın görür, onun bilgisi də elədir ki, hər hansı başqa bir bilgi onun yanında cahilliyə bənzəyir.

Mistisizmin ikinci cəhəti vəhdətə inam və nədəsə ziddiyət ya da fərq görməkdən imtinadır. Heraklit, “xeyir və şər mahiyyətcə eynidir” söyləyirdi; həmçinin o deyirdi ki, “yuxarı və aşağıya gedən yol həmin yoldur.” Bir-birinə əks olan fikirlərin eyni zamanda təsdiqində də bu yanaşma üzə çıxmaqdadır: “Eyni sulara həm giririk, həm də girmirik; biz mövcuduq və mövcud deyilik.” Reallığın bir və bölünməz olması haqda Parmenidin müddəası həmin vəhdət impulsundan qaynaqlanmaqdadır. Platonda bu impuls çox da gözə çarpmır, ideyalar nəzəriyyəsi ilə onun sürətinin qarşısı alınır; lakin Platonun məntiqi imkan verdiyi qədər xeyirin əsas anlam olması haqda təlimdə o yenə də üzə çıxır.

Demək olar ki, bütün mistik metafizikanın üçüncü cəhəti zaman reallığının inkarıdır. Bu, fərqlərin inkarı nəticəsidir: hər şey birdirsə, keçmiş və gələcəyin fərqi illüziya olmalıdır. Parmeniddə bu təlimin ön plana çıxdığını görmüşük; Yeni çağ filosofları arasında isə bu, Spinoza və Hegel sistemləri üçün fundamentaldır.

Araşdırmamız gərəkən mistisizmin son qənaəti budur ki, hər bir şər, analitik intellektin “fərqləri” və “ziddiyyətləri”ndən” yaranan illüziya sayılır. Mistisizm, örnəyin, qəddarlıq kimi anlayışları xeyir saymır, lakin onların reallığını inkar edir: onlar ən ibtidai kabus aləminə məxsusdurlar ki, bizi onlardan qurtaran dəlib keçən görmə qabiliyyəti olmalıdır. Hərdən — məsələn, Hegeldə və Spinozada (hər halda sözdə) — nəinki şər, xeyir də illüzor sayılır; eyni zamanda reallıq sayılana emosional münasibət, təbii şəkildə reallığın bərəkət  olmasına inama bənzədilir. Bütün durumlarda mistisizm etikası üçün səciyyəvi olan sevinc və xeyirxahlıqdır, hiddət və ya e′tirazın yoxluğudur, xeyir və şərin iki düşmən düşərgəyə ayrılma qaçınılmazlığına inamsızlıqdır. Bu yanaşma mistik təcrübənin birbaşa nəticəsidir: sonsuz rahatlıq duyğusu mistik birlik duyğusuna bağlıdır. Hətta belə bir  şübhə də yaranır ki, mistik təlimin tərkib hissələrini təşkil edən, bir-birinə bağlanmış baxışların bütöv sistem oluşdurmasına səbəb — yuxularda olduğu kimi — rahatlıq duyğusudur. Lakin bu çətin məsələdir, bunun çözülməsi naminə də bəşəriyyət çətin ki yekdilliyə çata bilsin.

Beləliklə, mistisizmin həqiqi və ya qeyri-həqiqi olması ortaya dörd sual qoyur:

I.  İdrak və intuisiya adlandırıla bilən iki dərk etmə yolu mövcuddurmu?

II.           Hər bir çoxluq və hər bir fərq illüzordurmu?

III.        Zaman qeyri-realdırmı?

IV.        Xeyir və şər hansı reallıq növünə aiddirlər?

Ardıcıllıqla həyata keçirilmiş mistisizm mənə yanlış görünsə də, düşünürəm ki, mistik əhvali-ruhiyyədə heç bir digər üsulla əldə edilə bilinməyən müəyyən müdriklik elementi var. Həqiqət burdadısa, onda mistsizm dünyaya baxış sistemi deyil, həyata münasibət olacaqdır.  Məncə, metafizik inanc, insan fikrini və duyğularını ilhamlandırmasına, onun ən saf ideallarını qidalandırmasına baxmayaraq emosiyalardan doğmuş yanlış nəticədir. Mistisizm  dərin ehtiramın  içində yaşayıb inkişaf edir. Mistikin bir andaca yiyələndiyi mötəbərliyə birbaşa antitez olan elmin ehtiyyat və səbrlə apardığı həqiqət tədqiqatını da o dərin ehtiram ruhunun yardımıyla becərib bəsləmək mümkündür.

I

İdrak və intuisiya

Mistik aləminin real və ya qeyri-real olması haqda mənə heçnə mə′lum deyil. Mənim nə onun reallığını inkar etməyə, nə də vəhyinin həqiqi vəhy olub-olmamasını sübut etməyə həvəsim yoxdur. Demək istədiklərim isə bunlardır: (elə burada elmi yanaşma mütləq şərtə dönüşür): yoxlanılmamış və faktlara söykənməmiş insayt, bir çox ən önəmli həqiqətlərin onun köməyi ilə tapılmasına baxmayaraq, həqiqiliyə yetərincə zəmanət vermir. Adətən instinkt və idrakın bir-birinə zidd olduqlarından danışırlar; XVIII əsrdə üstünlük idraka verilirdi, amma Russo və romantiklərin təsiri altında instinktə yönəlməyə başladılar: ilköncə onu idarəetmə və təfəkkürün süni formalarına qarşı çıxanlar seçirdi. Sonralar isə, ənənəvi teologiyanın sırf rasional müdafiəsi get-gedə çətin məşğulliyətə çevrildikcə, spiritualizmlə bağlı həyata və dünyaya baxışlara qarşı elmdən gələn təhlükəni duyanların hamısı instinktə üstünlük verməyə başlayır. Berqson, instinkti “intuisiya” adlandıraraq onu metafizik həqiqətin yeganə meyyar yüksəkliyinə qaldırdı. Lakin instinktlə intellektin ziddiyəti əslində illüzordur. İnstinkt, intuisiya və ya insayt, sonrakı düşüncələrlə təsdiqlənən və ya təkzib edilən ideyalara ilk öncə gətirib çıxardan bir şeydir.  Mümkünsə, təsdiq, başqa ideyalarla  uyğunlaşmadır. Öz növbəsində bu başqa ideyalar intuitiv xasiyyətə heç də az malik deyil. İdrak, yaradıcı yox, daha çox ahəngləşdirən, nəzarət edən qüvvədir. Hətta təmiz məntiqi sahədə də yeni bilgini ilkin olaraq insayt əldə edir.

İnstinktlə idrakın gerçəkdən də münaqişəyə girdikləri sahə insanların instinktiv tapındıqları ayrı-ayrı əqidə sahələridir.  Bu tapınmalara elə qətiyyətlə sarılırlar ki, başqa dünyagörüşlərlə uyğunsuzluqların heç biri onlardan imtinaya gətirib çıxara bilməz. Digər insan bacarıqları kimi instinkt də yanlışlıqlara asanca yol verir. İdrakı zəif olanlar bunu özlərində deyil, başqalarında görürlər. İnstinktin ən az yanlışlıqlara uğradığı yer praktiki işlərdir ki, burada doğru mülahizə sağ qalmağa yardım edir; örnəyin, başqalarındakı mehribanlıq və ya düşmənçilik ən məharətli maskalara baxmayaraq çox vaxt fərasətlə tanınır. Lakin belə hallarda da öz daxilini gizli saxlamağı bacarmaqla və ya yaltaqlığa əl atmaqla yanlış təəsurat yaratmaq olur. Birbaşa praktiki işlərlə əlaqəli olmayan, məsələn, fəlsəfənin məşğul olduğu, ən möhkəm instinktiv etiqadlar, hərdən tamamilə yanlış olur ki, bunu da biz onların digər möhkəm etiqadlarla açıq-aydın uyuşmadığından öyrənirik. /.../ İdrak, instinkti məhv etməyə yox, birtərəfliliyi düzəltməyə yönəlibdi. /.../

Bertrand Russel