Bataqlıq cəsədləri
Harada olmasından, vəzifəsindən, maddi imkanından asılı olmayaraq…
Cins bölgüsünün dörd əsas konteksti var: 1) umumən biosferada – erkək və dişi; 2) insan cəmiyyətində heteroseksual ayırıcılıq kimi – kişi və qadın; 3) ailədə – ər və arvad; 4) ikinci və üçüncü bəndlərdən törənən mədəni məzmunu (genderi) ifadə etmək üçün – maskulin və feminin.
Dördüncü kontekst bizim cəmiyyətdə hələ oturuşmayıb. Bizim təfəkkürdə kişi – ər, ərən, ata, oğul, qardaş, ağsaqqal və s. bu qəbildən anlayışların; qadın – arvad, ana-bacı, qız-gəlin, ağbirçək və s. bu qəbildən anlayışların dolaşıq sintezindən yaranır. Nəticə odur ki, gender sisteminə “kişi-arvad” prizmasından baxılır. “Adam kişi olar”, “kişi yalan danışmaz”, “arvadsan otur arvad yerində”, “kişi kimi qadın” və s. bu qəbil deyimlərdə işlənən “kişi” sözü əslində maskulinə, “arvad” sözü femininə apellyasiya etməklə, əsas etibarı ilə, hələ də arxaik patriarxat cəmiyyətlərə xas təfəkkürə söykənir.
Gender probleminə “kişi-qadın bərabərliyi” tezisi ilə yanaşma problemin həllini çətinləşdirir. Kişi və qadın arasında cinsi fərqliliyin bioloji bazası var; kişi və qadın arasında bərabərlik işarəsi qoyula bilməz. Söhbət gender balansından gedə bilər. Digər məsələ: “bərabərlik” sözündən istifadə nəinki ənənəvi görüşlü kişilər, hətta qadınlar tərəfindən qıcıqla qarşılanır. Bunları nəzərə alaraq, “bərabərlik” sözünü “balans” və ya “tarazlıq” sözü ilə əvəz edin, məqsədə xeyli yaxınlaşmış olacaqsız.
Son illərdə gender problemi ilə bağlı say-hesabsız yazılar, fikirlər ortaya qoyulub, ciddi çalışmalar var. Amma illər sonra görünən odur ki, hələ də gender problemi ilə bağlı yazılarda kişi və ya qadın cinsinin timsalında günah axtarışı var. Bununla müsbət bir şeyə nail olunmaz. Əksinə, qütbləşmə daha dərinləşir. Istənilən problemi həll etmək üçün onun genezisinə bələd olmaq gərəkdir. Ona görə, indiki yazıda keçmişə (matriarxal və patriarxal cəmiyyətlərə) bir balaca ekskursiya olacaq.
Matriarxat əsas etibarı ilə toxa əkinçiliyi dövrünün sosial sistemi hesab olunur. Toxa əkinçiliyi elə bir dövrdür ki, ibtidai cəmiyyətlərin qida təlabatının (o cümlədən, mövsümi azuqə tədarükünün) əsas qismini təmin edirdi. Kişilərin bu dövrdə qida təlabatına töhvəsi əsasən ovçuluq və qismən maldarlıqla baş tuturdu. Toxa işlətməyin elə bir fiziki güc tələb etməməsi sayəsində, qadınlar (hətta hamilə və körpə uşaqlı qadınlar – körpə uşağı bellərinə bağlamaqla) bu işi icra edə bilir, deməli, məhsul istehsalı və yığımında nisbi bərabər, bəlkə də daha üstün rol alırdılar. Müxtəsər desək, cəmiyyətdə kişi hegemonluğu üçün zəruri iqtisadi bazis yox idi. Varolmuş iqtisadi bazis mənəvi sferaya həlledici təsir etmiş, Böyük Ana bütünü doğurmuşdu. Bunlar öz növbəsində ilahi sferada təyinedici olmaqla, etiqadı ilahələrə, yəni qadın biçimində xəyal olunan tanrıçalara yönəldirdi. Mariarxat dövrünün çoxtanrılı etiqad sistemində ilahələr əksəriyyət təşkil edirdi.
Aqrar mədəniyyətin (maldarlıq və kotan əkinçiliyi) gəlişi ilə patriarxal ailələr cəmiyyətin əsas özəklərinə çevrilir, ailədə ata hakimiyyəti bərqərar olur. Kotan əkinçiliyi – iş heyvanlarına qoşulmuş kotanların sürülməsi (cütçülük) ağır fiziki əmək olaraq kişilərin öhdəsinə düşür. Kotandan istifadə əkinçiliyin miqyasını böyüdür, məhsuldarlıq artır. Eyni zamanda, əkinçilik və maldarlıqda məhsuldarlıq artımı cəmiyyətdə kişilərin bir qisminə sərbəstlik verir, onlar sənətkarlıq, hesabdarlıq, incəsənət, yazı işləri, hərb və başqa işlərlə daha geniş miqyasda və daha sıx məşğul olmaq imkanı qazanırlar. Bir sözlə, cəmiyyətin təlabatlarının ödənilməsində kişilər hakim mövqe qazanırlar. Bu, artıq başqa keyfiyyət mərhələsi idi, onun mənəvi və ilahi sferası da başqalaşdı. Ailənin və konkret nəsil şəcərəsinin mərkəzi mənəvi dəyəri artıq Böyük Ana deyil, Atalar (dədə-babalar, ulu babalar) oldu. Əcdad bütü dəyişdi. Nəsil mənsubiyyəti dədə-baba xətti ilə müəyyənləşməyə başladı. Siyasi idarəçiliyin təsisatlaşması dərinləşdikcə qayğıkeş, himayədər Ata obrazı idarəçilərə (qəbilə və tayfa başçılarına, daha sonra şaha, padşaha, çara, bir sözlə, hökmdarlara) də müncər edildi. İlahi sferada çoxsaylı ilahələri ilahilər (kişi biçimində xəyal olunan tanrılar) əvəz etdi. Bizim indiki monoteist təfəkkür də qismən kişi antropomorfluğun təsiri altındadır. İndi də Allaha xitabən “o Kişi” kəlməsi eşitmək olur.
Dünyanın müxtəlif yerlərində fərqli zamanlarda baş vermiş bu proseslərin dəqiq tarixi məlum deyil. Amma dövrümüzə gəlib çatmış yazılı mənbələrə əsasən təqribi zamanlamaq mümkündür. Məsələn, dünyanın ən qədim hüquq abidəsi sayılan “Hammurabi qanunlarına” (e.ə. 18-ci əsr) nəzər saldıqda, qadınların kişilərlə müqayisədə hansı qeyri-bərabər hüquqi vəziyyətdə olduğu anlaşılır. Əlbəttə, bərabərsizlik hüquqla yalnız təsbit olunur, səbəblər isə yuxarıda qeyd olunanlardır. Qədim ədəbi mənbələr də genderlə bağlı maraqlı məlumatlar verir, məsələn, təqribən 40 əsr yaşı olduğu hesab edilən “Ağanın qul ilə söhbəti”ndə deyilir: “qadın qaranlıqda kişinin boğazına dirənmiş iti bıçaq kimidir, azacıq yanlış hərəkət bıçağın onu kəsməsinə səbəb ola bilər”. Bu və digər qaynaqlara əsasən, patriarxatın doğurduğu gender probleminin ən azı 5 min illik tarixə malik olduğunu söyləmək olar.
Bir neçə kəlmə “kişi-arvad” dualizmi barədə. Şərq təfəkkürü bütün təzahürləri əksliklərin vəhdəti (dualizm) şəklində izah etməyə meylli olmuşdur. Xeyir və Şər, yaxşı və pis, kamil və cahil və s. Kişi-arvad dualizminin də məhz bu yöndən irəli gələn konteksti var. Müsbət sayılan keyfiyyətlər döyüşən, qazanan, cəmiyyətdə söz haqqı olan hegemon “kişi” məfhumuna; neqativ sayılan keyfiyyətlər ev işlərinə baxan, söz haqqı olmayan, əsas vəzifəsi uşaq doğub böyütmək olan, ərin müdafiəsinə həvalə olunmuş “arvad” məfhumuna yüklədilmişdir. Bunun obyektiv səbəbləri olub. Qadının hüquqsuz vəziyyəti, asılılığı, daimi qorxu altında olması ona səbəb olub ki, onlar öz istəklərinə birbaşa səylərlə deyil, dolayı, örtülü, fəndgir üsullarla nail olmağa məcbur qalıblar. Həqiqəti söyləyəcəyi halda döyülmək, öldürülmək qorxusu ona səbəb olub ki, qadın yalan danışmağa; qəzəbli əri yumşaltmaq üçün aşırı nəvaziş göstərməyə; istəyinə nail olmaq üçün hiylə işlətməyə, şər atmağa və sair neqativ davranışlara məcbur qalıb.
Kişilərdə daim müsbət keyfiyyətlər aşılamaq, onları neqativ sayılan hərəkətlərdən çəkindirmək üçün hələ uşaq yaşlarından onlara qarşı “arvad” məfhumuna isnad olunması psixoloji təsir göstərmək məqsədi daşıyıb. Kişilər müəyyən tərz hərəkətlərdən, söhbətlərdən, geyimdən, bəzəkdən və s.-dən uzaq olmağa çalışmışlar həm də ona görə ki, “arvad” damğasına tuş gəlməsinlər. Məhz müəyyən dərəcə effektli olduğu üçün, bu yanaşma populyarlıq qazanıb.
Əlbəttə, qadının mənfi məziyyətlərə yönəlişinin günahını onun varlığında, xislətində axtarmaq yanlışdır, gerizəkalıqdır. Bütün mənfi məziyyətlər eyni ilə kişilərə də aiddir və onların ifasında daha eybəcər görünür.
Beləliklə, cəmiyyətdə oturuşan yaşam tərzi qanunauyğun olaraq onun sosial-mədəni-mənəvi sferalarını yaradır. Bundan sonra ikinci qanunauyğunluq işə düşür: mənəviyyat həyat tərzinin keşikçisinə çevrilir, həyat tərzinin dəyişməsi zərurətə çevrlidikdə onu əngəlləyir. İnkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq istənilən cəmiyyətdə çoxluğun qəbul etdiyi dəyərlər onun mənəvi konvensiyalarını (sazişlərini) təşkil edir. Bu mənada, bütün cəmiyyətlər özünə görə konvensionaldır. Fəqət, insan konvensional doğulmur. Uşaqlığın müəyyən dövrü pre-konvensional dövr hesab olunur. Bu, insanın beyni ağ kağız və ya boş lövhə doğulması kimi başa düşülməməli. Bətdaxili inkişafın müvafiq mərhələsindən sonra uşağın hissiyat aparatı və yaddaşı təşəkkülə başlayır. Təcrübədə sübut olunub ki, yeni doğulmuş uşaq ana-atasının səsini tanıyır, ananın səsinə xüsusi reaksiya göstərir. Qısası, insan dünyaya doğuşdan xeyli öncə açılır əslində. Epigenetik irsiyyət məsələsi də var. Bu barədə başqa bir yazıda daha geniş bəhs etməyi düşünürəm.
Yeni doğulmuş insanın ruhu təbii və azaddır. Cəmiyyətin konvensiyaları nə qədər mürtəcedirsə, insan körpəsi həmin cəmiyyət üçün bir o qədər yaddır. Balaca uşaqların əlindən bir şeyi almaq istədikdə “mənimdir” deyib ağlamağa başlayırlar, onlar məcburi geyindirməyə, yedirdilməyə müqavimət göstərirlər. Bu, məcburiyyətlə barışmayan azadlıq, toxunulmazlıq ruhudur. Kölə cəmiyyətləri bu ruhu öldürür, uşağa özünün ruhunu aşılayır.
Cəmiyyətin mənəvi konvensiyaları azyaşlı uşaqlara əsasən ailə tərbiyəsi ilə diqtə olunur. Genderə münasibət də bunun tərkib hissəsidir. Əgər azyaşlı oğlana “sən qız kimisən” və ya “özünü qız kimi aparırsan” dedikdə bərk qıcıqlanırsa, deməli, böyüdüyü cəmiyyətin gender konvensiyası artıq ona təlqin olunmuşdur. Mənəviyyat başlıca olaraq təlim-tərbiyə sayəsində nəsildən nəslə ötürülür. Ayrıca, gender məsələsinə baxışlar insanara uşaq yaşlarından təlqin olunmuşdur. Onlar şəxsən günahkar deyil. Cəmiyyəti və ya müəyyən qrupu təsir altına almaq, itaətdə saxlamaq üçün mentalitetlə manipulyasiya edilməsi isə başqa mövzudur.
İkinci sual yaranır: niyə insanlar öz baxışlarının, öz həyat tərzinin arxaikliyini dərk edib, onu dəyişməyə çalışmırlar? Məgər, hər şey insanın öz əlində deyil? Cavab: xeyr, hər şey heç də insanın öz əlində deyil. İki başlıca müqavimət amili var.
Birincisi, təlim-tərbiyə insana həm də vicdan aşılayır. E.Fromm insana xaricdən təsir edən amilləri (ailə tərbiyəsini, cəmiyyətin dəyərlərini, kollektivdə davranış qaydalarını və s.) xarici avtoritet; onun təsiri ilə internallaşıb (daxildə əks olunub) insanı qəlibə salan, ondan çıxmağa mənəvi haqq verməyən iç mexanizmi isə avtoritar vicdan adlandırır. Konkret insanın ağlı nə qədər irəli getsə də, o, yetkinəşmiş avtoritar vicdanı kökündən dəyişdirə biləcək gücdə deyil. İkincisi, ictimai qınaq mexanizmləridir ki, “camaat nə deyər”, “camaat içinə necə çıxacam” kimi deyimlər onun mahiyyətini açır.
Ümumən bütün hallarda və ayrıca gender məsələsində əksər insanlar cəmiyyətin təlqin etdiyi avtoritar, başqa sözlə konvensional vicdanın və ictimai qınaq qorxusunun əsiridir. Çoxluq onların təsirindən tamamən çıxmaqda gücsüzdür. Məsələn, bizim cəmiyyət üçün səciyyəvi olan konvensional vicdanlı ata öz qızının nişanlanmadan oğlanla görüşünü qəbul etmir. Hərçənd ata başa düşə bilər ki, qızının xoşbəxt olması üçün o, nişanlanacağı adamı tanımalı, onunla ünsiyyətdə olmalıdır. Yoxsa, nişanlandıqdan sonra yaranan ünsiyyət nəticəsində gənclər bir-birinə uyğun olmadıqları qənaətinə gələ, nişan pozula və bu da dedi-qodulara səbəb olmaqla qızının taleyinə mənfi təsir göstərə bilər. Ata bunu dərk etdiyi halda qəbul edə bilmirsə, deməli onun vicdanı belə tələb edir. Ictimai qınaq qorxusu da vicdanla səsləşir.
Fəqət, həmişə az sayda olsa da insanlar tapılır ki, ailə və cəmiyyət mühiti onları tam itaətə almağı bacarmamış, onlar konvensional vicdan əsirinə çevrilməmişlər. Onlar azad ruhludur, bəşəri dəyərlərin prioritetliyini qəbul edirlər, ona sadiqdirlər. Onlar içindən çıxdıqları cəmiyyətin konvensiyalarına boyun əyməmiş və ya onu necəsə aşmış, post-konvensional olmuşlar. Post-konvensional insan içindən çıxdığı cəmiyyətdən yuxarıda dayanır. Öz cəmiyyətinin geriliyini görür, o adamlarla birgə yaşamağın əziyyətini çəkir. Onun üç yolu var: 1) özünə başqa, azad cəmiyyətdə yaşayış yeri seçmək; 2) özünün mümkün qədər qorumaqla bu cəmiyyətdə yaşamaq, çox şeyə baş qoşmamaq; 3) cəmiyyətdə qalmaqla onu dəyişməyə çalışmaq. İndiki informasiya texnologiyaları şəraitində 1-ci və 3-cü variantları birgə seçmək mümkündür və belə edənlər var hazırda.
Cəmiyyətin köhnəlmiş konvensiyaları və onun daşıyıcısı olan insanlar post-konvensional insanlar üçün çoxsaylı problem mənbəyidir. Eyni zamanda, bu insanlar etiraz və ya tənqid edincə konvensional insanların ikrah və nifrətinə tuş gəlirlər. Mühafizəkar kütlə tərəqqini rədd edir, öz adət-ənənələrindən möhkəm yapışır, onlara qarşı çıxanları öldürməyə belə hazırdır.
Bu, iki növ vicdanın toqquşmasıdır. Qarşılıqlı nifrət uzunmüddətli ədavət və ətalətə səbəb ola bilir. Ona görə, post-konvensional insanların mübarizə üsulları fərqli olmalıdır. Konkret məqsədlər qoyulmalı, çalışmalar düzgün hədəflənməlidir.
Gender balansına nail olmaq üçün nə etməli?
Cavab üçün nəsə kəşf etməyə ehtiyac yoxdur. Bu yolu keçmiş cəmiyyətlərin təcrübəsini öyrənmək kifayətdir. Qadın hüquqlarının ümumiyyətlə bir anlayış kimi ortaya çıxması Avropada sənaye erası sayəsində mümkün oldu. Yanacaq enerjisini hərəkətə çevirən maşınların (mühərriklərin) meydana çıxması, onların istehsal proseslərində istifadəsi elmi-texniki tərəqqidə misli görünməmiş təkan oldu və yeni keyfiyyət mərhələsi açdı. Necə ki, qədimdə qadınlar toxa əkinçiliyi ilə problemsiz məşğul ola bilirdilər, eləcə də mühərrikin gücü ilə çalışan mexanizmləri idarə etmək üçün daha fiziki güclü kişi əməyi vacib deyildi. Bu mexanizmlərin çalışdırılması lazımi vərdişlərə yiyələnmiş qadınlar üçün də keçərli oldu. Eyni zamanda, ənənəvi olaraq qadın əməyinə əsaslanan toxuculuq və b. sahələrdə yeni texnologiyaların meydana çıxması məhsuldarlığı artırır, istehsal kütləviləşir və qadınların kütləvi olaraq muzdlu əməyə cəlb olunması vüsət alırdı.
Burda bir neçə vacib məqamı qeyd etməliyik ki, sənaye erasına keçid edən ilk ölkələrin istehsal etdiyi məhsul daxili tələbatlı ödəməklə yanaşı xeyli qismən ixrac olunurdu. Bu isə, istehsal prosesinə daha çox iş qüvvəsinin cəlb olunmasını zəruri edirdi. Bir sıra istehsal sahələrinin ənənəvi olaraq qadın əməyinə əsaslanması, habelə qadın əməyinin kişi əməyi ilə müqayisədə nisbətən ucuz olması sahibkarları qadın əməyinə yönəldirdi.
İkinci vacib məqam odur ki, qadınların kütləvi qaydada muzdlu işə cəlb olunması bir tərəfdən onların əldə etdikləri gəlir sayəsində maddi müstəqilliyinə imkan yaradır, digər tərəfdən, iri kollektivlərdə cəm olmuş qadınlar həmkarlar təşkilatlarında birləşir, nüfuzlu qüvvəyə çevrilirdilər.
1792-ci ildə Meri Uollstonkraft tərəfindən “Qadın hüquqlarının müdafiəsi” adlanan ilk feminist traktat meydana çıxır. Əlbəttə, bütün bunlar qadınların əsrlərcə gücsüz, avam və qətiyyətsiz olub da birdən-birə dəyişilməsi demək deyil. Sadəcə, aqrar cəmiyyətlərdən üzü bəri ilk dəfə olaraq istehsalda fiziki gücün arxa plana keçməsinin nəticəsi idi. Əmək sferasında gender rollarının bölgüsünü təyin edən başlıca amil artıq bioloji deyil, sənaye texnologiyası və onun doğurduğu yeni sosial təsisatlaşma oldu. Qadınlar kütləvi surətdə təhsil almağa başladılar. Dövrünə görə təhsilli, işləməklə maddi müstəqillik qazanan qadınlar əzmkarlıq göstərərək tədricən kişilərlə bərabər hüquqlar əldə etməyə nail oldular.
1910-cu ildə Klara Zetkinin təşəbbüsü ilə Ümumdünya Qadınlar gününün təsis edilməsi də məhz qadınların iradə və əzmkarlığının nəticəsidir.
Beləliklə, qadın azadlığının cəmiyyətdə kütləvi bərqərar olması üçün üç vacib şərti qeyd edə bilərik: maddi müstəqillik (iş) imkanlarının mövcudluğu, təhsil və iradə. Bunlardan hər hansı birinin çatışmaması qadını əsarətə sala bilir. Təhsil almış qadın iş tapa bilmirsə, ata və ya ərin maddi himayəsinə düşür və buna görə azadlıqlarını qurban verməli olur. Yaxud, özünə yetəcək gəlir mənbəyi olan qadın təhsilli deyilsə, onun kişi əsarətinə düşmə ehtimalı yüksəkdir. İlk iki şərt mövcud olsa belə, qadının iradəsiz olması onun əsarətə düşməsi üçün şərt ola bilir.
İradə – gözlənilən ictimai qınağa, mərhumiyyətlərə (nikahın pozulması, uşaqlardan və ya onların birindən ayrı yaşama qorxusu və s.) sinə gərmək üçün vacibdir. Möhkəm iradəli qadınlar örnək yaradır, başqa qadınları da cəsarətləndirir, proses kütləviləşir. Kişilərin birtərəfli hökm imkanı aradan qalxır. Kişilər başa düşür ki, qadın onların himayəsi olmadan da yaşaya bilər. Bu, çox vacib məqamdır. Qadınların çarəsizliyi bir tərəfdən onları buxovladığı halda, digər tərəfdən, onlara qarşı təzyiq üçün zəmin yaradır.
Onu da qeyd etmək vacibdir ki, ciddi gender problemi olan ölkədə qeyd olunan şərtlər təmin olunsa belə, gender balansına qısa müddətdə nail olmaq mümkün deyil. Bunun üçün bir neçə nəsil dəyişimi tələb olunur. Azad qadınların sayı artmalı, onlar övladları azad ruhda böyütməlidir. Son nəticədə cəmiyyətin azadlığı da burdan keçir. Gender problemi təkcə qadınlara deyil, kişilərə də məhrumiyyətlər yaşadır. Ailənin yeganə gəlir mənbəyi olan, “işimi itirsəm və ya tutulsam ailəyə kim baxacaq, onların aqibəti necə olacaq” qorxusu altında yaşayan kişini köləyə çevirmək, hər cür yamanlığa alət etmək daha asandır (avtoritar ölkələrdə, o cümlədən bizdə kişilərin vəzifədə qabağa çəkilməsində ailəli olmasına diqqət edilir, çünki ailəli adam daha “məsuliyyətli” olasıdır); onun azadlıq uğruna baş qaldırması çətindir. Əksinə, kişilər arxayın olsa ki, tutulacağı və hətta öləcəyi təqdirdə ailəni saxlaya biləcək qadın var arxasında, onun mübarizə ruhu bir başqa olar. Əlbəttə bu, cəmiyyətin azadlıq hərakatına qalxması baxımından yeganə deyil, hər halda mühüm şərtdir.
Hazırladı: Ruslan Köçərli
Kultura.az
