Nabokov: “Yaxşı oxucular və yaxşı yazıçılar” - Esse
“Yaxşı oxucu olmaq üçün nə etmə…
Məmməd Süleymanov ədəbiyyat üzrə yeni Nobel mükafatçısından yazır.
Ədəbiyyat sahəsində yeni nobeliatın adı açıqlanan kimi dərhal fransızlar ondan zahid obrazı formalaşdırmağa çalışdılar. Yəni, heç kəs yazıçı Patrik Modiano ilə əlaqə yarada bilmir, onun telefonları susur, yeri naməlumdur və s. Bu da yeni trenddir - asketliyin imitasiyası kübar xronikaları üçün cəlbedici epizoda çevrilib.
Sonra nobeliat “tapıldı”. O, restoranda həyat yoldaşı ilə nahar edirmiş və adının namizədlər siyahısında olduğunu heç ağlına da gətirmirmiş. Əsərlərinin nəşr olunduğu “Qallimar” nəşriyyatının mətbuat katibi yazıçının xəbərə reaksiyasını bu cür təsvir etdi: “O, şokda idi və fikirləşmirdi ki, bu, mümkündür”.
Əcaib dövrdə yaşayırıq - “Şok” kəlməsi ekstremallığını və tibbi anlamını itirib az qala normal davranış tərzi kimi təqdim olunur, harada gəldi, kimə gəldi işlədilir. Patologiya, bir sözlə.
“Xoş xəbər onu sevindirdi, o, gülümsündü, həyat yoldaşı isə xoşbəxtlikdən ağladı” - mətbuat katibinin şərhi.
Əlbəttə, 69 yaşlı Patrik Modiano bu ilki Nobel yarışında favorit sayılmırdı. Əvəzində, daha çox “əbədi namizəd” Haruki Murakaminin, yaxud iti dili, siyasi və sosial aktivliyi ilə seçilən, bizlərə hələ “Yenidənqurma” dövründən tanış olan belorus Svetlana Aleksiyeviçin adları hallandırılırdı. Və obyektivlik naminə deyək ki, namizədlərin hər 3-ü nobeliat olmağa haqq etmişdi. Subyektiv, şəxsi qənaətimə gəldikdə isə, Patrik Modianoya bu mükafatı hələ 1970-lərdə vermək olardı - “Lüsyen Lakomb” romanına görə. Çünki, o romanda seçim parametrlərinə uyğun olan bütün nəsnələr vardı: aktuallıq, realizm, sosiallıq, orijinallıq, üstəgəl də qalmaqal. Təsadüfi deyildi ki, sevimli rejissorlarımdan olan “Yeni dalğa”çı Lui Mal romanı eyniadlı filmlə ekranlara ötürəndə yazıçını da, rejissoru da bir xeyli lənətləyənlər olmuşdu.
Patrik Modiano isə gerçəkdən zahiddir (Eynilə adaşı Patrik Züskind kimi). Artıq bu xarakteristika onu bir insan kimi daha maraqlı edir. Favorit Svetlana Aleksiyeviçin ekssentrikliyi ona tamamilə yaddır. Sadəcə başını aşağı salıb yazır, özünüreklamdan, səs-küydən, gündəmə düşmək üçün artistlik jestlərindən kənardır. Hətta - dəhşət! - cəmisi 1 dəfə evlənib, nümunəvi ailə başçısıdır, 2 qız övladını böyüdüb, son əsərlərini isə yeganə nəvəsinə həsr edir. Bu, nədir, Avropa “mühafizəkarlaşır”?
Hər şey ola bilər. Qalmaqalçı Marsel Düşan da ömrünün sonunda sakit, epatajdan uzaq qocaya çevrilməyə başlamışdı. Görünür, qürubun bir cəhəti də keçmişə - köklərə, sınaqdan çıxanlara, artıq yaşanmışlara, deməli, dəyəri bəllilərə qayıtmaqdır. Əgər o köklərə qayıdışda Patrik Modianonun xidməti varsa (əlbəttə, var), Yaddaşı, Qəlbi, insan İradəsini təlqin və təbliğ edən azsaylı yazıçılardan biri kimi ona ayrıca təşəkkür düşür.
Özünün “Qaranlıq dükanlar küçəsi” romanında yazdığı kimi: “Həyatda gələcək yox, keçmiş əhəmiyyətlidir”.
Bu cəhətdən yeni nobeliat realizm, modernizm ənənələrinin daşıyıcısıdır, yazdıqlarında Heminqueyin, Remarkın, öz “Taun”u ilə Kamyunun, “Fransızlar heç vaxt işğal illərindəki qədər azad olmayıblar” deyən (Və haqlı çıxan - məhz ekstremal şərait insan ekzistensiyasını açır və ona ifrat seçim azadlığı verir: ya kollaborasionist ol, ya “maki”) Sartrın təsiri aşkar hiss olunur.
***
Patrik Modianonu “Yaddaşın arxitektoru” da adlandırırlar. Elə Nobel komitəsinin formulunda da bu ifadələr işlədilir: “Yaddaşın incəsənətinə görə, ən ağlasığmaz insan talelərini aşkarladığına və işğal dövrünün insanının ömür dünyasını təsvir etdiyinə görə”.
Bu özü də maraqlı faktdır: Modiano işğalı görməyib, Parisin azad olunmasından 1 il sonra (1945-in 31 iyulunda) dünyaya gəlib, ancaq 30-dan çox əsərinin az qala hamısında o dövrün nişanəsi, təsviri, süjeti və problemləri var. Bununla da yazıçı sanki ömrü boyu yeganə suala cavab axtarır, öz nəsil ağacını analiz edir və anlamaq istəyir: Necə olub ki, onun valideynləri o işğaldan salamat çıxıblar? Axı məntiqə görə, bu, mümkün deyildi. Ata Modiano yəhudi idi, nasistlərin qarşısında çıxış edən (Məgər bu özü artıq kollaborasionizm deyilmi?!) flamand artist qadına evlənmişdi. Pencəyində Davidin sarı ulduzunu gəzdirən ata nəinki ölüm düşərgəsiindən kənarda qalmışdı (nasistlərin əlində olan Parisdə yəhudi olmaq bu gün İraqın Mosul şəhərində türkmən və ya yezidi kürdü olmaq kimi bir taledir), hələ üstəlik Parisdə gizli kommersiya ilə də məşğul olub pul da toplamışdı. Yəni, nasizmə nifrət edənlərin və nasistlərin nifrət etdiklərinin seçimi ağ-qara və kəskin sərhədlənmiş idi: sən ya işğalçılara işləyəcəksən (və onda bəlkə salamat qaldın), ya da mübarizəyə qalxacaqsan (yenə də bəlkə salamat qaldın). Bir sözlə, hər 2 seçimdə ölmək də, qalmaq da eyni ehtimal daşıyırdı.
Görünür, ata əməkdaşlıq yolunu seçib - bu isə ən azından passiv kollaborasionizmdir. Kim bilir, bəlkə bunun səbəbindəndi ki, Patrik Modianonun atası ilə münasibətləri 1960-cı illərin əvvəllərindən qırılır və faktik olaraq onlar bir-birini danışdırmır (Həmin dövrün Almaniyasında marksist RAF üzvləri valideynlərini baykot etdikləri sayaq).
Üstəlik, işğal olunmuş Fransadakı insan davranışının spektri, insan taleləri, mübarizə və xəyanətin psixologiyası ilk romanını 19 yaşında yazan Modianonun fikirlərinə o dərəcədə hakim kəsilib ki, yazıçı sanki yalnız o bədnam 1940-lardan yazır. Bu cəhətdən o, bir mövzusu olan yazıçılardandır, onillər keçsə də, bu mövzunu özü üçün tam aça bilmədiyinin fərqindədir.
Özünün “Üfüq” romanında yazdığı kimi: “Pərakəndə fraqmentləri bir yerə toplamaq qeyri-mükündür”. Ancaq cəhd davam etməlidir...
***
Modianoya Nobel mükafatının verilməsi daha bir yeni meylin göstəricisidir: Mükafatı susqunluq zonaları ilə mübarizəyə görə təqdim etməyə başlayıblar. Elis Munro qocalığın fəsadlarından, ağıl zəifliyindən, insan “Mən”inin dağılmasından yazmışdı, Modiano digər “susqunluq zonası”ndan - işğalın bədnamlığından, satqınlığın travmasından, xatırlanması müşkül olan keçmişdən yazır. Onun əsas mövzusu sosial qaydalar qarşısında aciz qalan fərdin faciəsidir.
20 əsr əvvəl Seneka özünün “Lusiliyə məktubları”nda insanın 3 əsas qorxusunu sadalamışdı: yoxsulluq, xəstəlik və səndən güclü olanın zorakılığı. Və sonuncunu daha qorxulu saymışdı (Təsadüfi deyil. Seneka Neronun müasiri idi). Bu cəhətdən Patrik Modiano daim o üçüncü qorxunu analiz edir, ona qarşı davranışı araşdırır və adekvat reaaksiyanı axtarır.
Tipik misal “Lakomb Lüsyen” romanıdır. Əvvəlcə Lui Malın filmi üçün ssenari kimi yazılmış əsərin misalında Patrik Modianonun mövzularının arxi-aktuallığını tapa bilərik...
...Əlbət, indi atəşkəsdir, işğal dayanıb və bu günün Azərbaycanını nasist tapdağında olan 75 il əvvəlin Fransasına bənzətmək ağıllara da gəlmir. Ancaq “Lakomb Lüsyen” in eyniadlı qəhrəmanının riqqətə gətirən deqradasiyası müasirlərimizin əksəriyyətinin tutduğu mövqe ilə birə-bir səsləşməkdədir.
Yarısı nasistlərin, yarısı kollaborasionistlərin nəzarətində olan o Fransada zahirən sakitlikdi və ara-sıra kommunist partizanlar (“makilər”) bu sükutu pozurdu. Belə bir vaxtda cənub qəsəbələrinin birindəki xəstəxanada süpürgəçi işləyən və yeksənəglikdən bezən yeniyetmə Lakomb Lüsyen həyatına rəngarənglik qatmaq qərarına gəlir.
Onun ilk seçimi - partizanlara qoşulmaq. Lakin partizanların sırasında ona yer tapılmayanda istiqaməti diametral dəyişir. Bu gün antifaşist olmaq istəyən Lüsyen bir gün sonra artıq gestapoda çalışmağa başlayır. İlk işi də kənddəki müəllimi - “maki”lərin əlaqələndiricisi “leytenant Volter”i satmaq olur. Sonra da biganə şəkildə dayanıb Volterə verilən işgəncələrə baxır.
Modiano əxlaqi deqradasiyanın rəsmini çəkir. Həm də tələsmədən, emosiyalara qapılmadan, soyuq dəqiqliklə. Bu deqradasiya elə təbii və banaldır ki, onun kütləviliyinə inanmaya bilmirsən. Yəni, o illərin Fransası üçün Lakomb Lüsyen istisna yox, qayda kimi görünür. Seçimləri sırf təsadüfün təkanı ilə baş verən, içlərində heç bir əxlaq sütunu daşımayan balaca insanlar üçün seçimi dəyərlər, vətənpərvərlik hissi yox, mənfəət və başqaları üzərində hakimiyyət hissi şərtləndirir.
Bu, qorxulu nəticədir - yəni, adi fərdlərin seçim azadlığı olanda onlar topluma, Vətənə gərək olanı yox, öz fiziki ehtiyaclarının ödənməsinə yardım edəni seçirlər. Lakomb Lüsyenin misalında bu metamorfoz onun formalaşdığı mühitin və dövrün əxlaqi və mənəvi boşluğunun nəticəsidir.
Cəllada çevrilən, acımasız, təmkinli qatil Lüsyenin vaxtının çox hissəsi gestapoda çalışanların əyləncə yerinə çevrilmiş mehmanxanada və nasistlərdən gizlənən yəhudi dərzi Alber Xornun kirayə mənzilində keçir. Gestapoda o, makiləri və yəhudiləri “dənləyir”, Xornun evində isə onun qızı Fransı (simvolikdir, deyilmi?!) sevir və dərzini gestapoya satır. Mənəvi dəyərlərin tam iflası və hətta rudimentar ölçüdə belə insanlıq hisslərinin qalmaması, atrofiyası... Elə Patrik Modiano da baş qəhrəmanının adını nasizmin məğlubiyyətindən sonra edam olunmuş kollaborasionistlərin adından düzəldib. Yəni, yenə də həm xeyrə, həm də şərə eyni dərəcədə biganə olan və hansına xidmət etməsi təsadüflə mənfəət hərisliyindən asılı Lüsyen o illər Fransasının simvolu olmasa da, hər halda geniş yayılmış obrazdır.
Bunu isə Modianoya və Lui Mala çoxları bağışlamadı. 1973-cü ildə çəkilən və 1 il sonra ekranlara çıxan “Lakomb Lüsyen” filmi yazıçıya da, rejissora da hər tərəfdən tənqid atəşi gətirdi. Onları Fransa xalqının nasizmə qarşı mübarizəsinin miqyasını kiçiltməkdə suçladılar. Halbuki daha əvvəl Emmanuel d`Astye özünün “7 ilin 7 anı” kitabında bir fransız zabitinin sözlərini misal çəkmişdi: “Fransa ordusu uduzmayıb. Çünki, uduzmaq üçün vuruşmaq lazımdır. Biz isə vuruşmamışıq”.
Patrik Modianonun əsəri yadıma yazıçı Vasil Bıkovun “Sotnikov” povestini salır (Əsər 1980-cı illərdə dilimizə tərcümə olunub və “Azərbaycan” jurnalında dərc olunub. Onu elə oradan, orta məktəb illərimdə oxumuşdum).
Bıkovun əsərində əsir düşən əsgər Rıbak nasistlərin tərəfinə keçir. Bununla həm özünü ölümdən xilas etməyi düşünür, həm də planına görə, elə ilk fürsətdəcə nasistlərin yanından qaçaraq partizanlara qoşulmaqla Sotnikovun qisasını alacağını fərz edir.
Sotnikovu dar ağacından asırlar, kəndiri onun boynuna keçirmək isə Rıbaka əmr olunur. Rıbak dostunu edam edir, cinayət ortağına çevrilir və elə bu da onun geriyə yolunu bağlayan ilk hadisə olur. Sonunda anlayır ki, heç vaxt nasistlərdən qaçmayacaq və barışır. Bu, hətta sərfəlidir də.
Rıbakdan fərqli olaraq Lakomb Lüsyenin seçimi tamamilə könüllüdür və o, bir an da vicdan əzabı çəkmir. “Əvvəl-axır, hər kəs öz daxilindəkilərlə yaşayır” - Sartr yazırdı. Lüsyenin daxilində isə heç bir əxlaqi dəyər və mənəvi əyləc yoxdu.
***
Müharibələr təkcə işğalla, odlu silahlarla, orduların hərbi əməliyyatları ilə aparılmır. Şərə yuvarlanan istənilən məkanda müharibədir. Çünki, “qırmızı makilər” və leytenant Volterlərin kökünü heç bir rejim kəsib qurtara bilməz.
Və bu gündəlik müharibələrdə Lakomb Lüsyenə həlledici rol yazılıb. Kütləvi “lüsyenləşmə” şərin mövcudluq şərti və hakimiyyətin dayağıdır.
Bu gün Lüsyen darıxdığından özünü “demokratiya uğrunda mübariz” elan etmək istəsə də, bunun yox, məhz əks mövqenin mənfəət, təhlükəsizlik və başqaları üzərində hakimiyyət hissi gətirdiyini dadan kimi seçimini şər tərəfə edəcək. Səbəb isə romandakı kimidir: Dövrün əxlaqi və mənəvi boşluğu...
Budur Patrik Modianonun aktuallığı...
Məmməd Süleymanov
Kult.az
